يكس__ان م_ؤم_ن و ك_افر از رزق الهى••• 61

معن____اى اخ____راج زين____ت و طيب___ات رزق••• 64

(445)

روزى دهن______ده كيس____ت؟••• 68

رزق تم__ام جنبن__ده ه__ا به عه__ده خ__داس__ت!••• 69

(446)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اكرام بنى آدم با غ_ذاهاى لذيذ و پاكيزه••• 72

اطمين____ان از روزى رس__انى خ____دا••• 75

رام ك_ردن زمي___ن براى استف__اده و تغ__ذي_ه انسان••• 76

فصل دوم: گ_وشت ها در تغذيه انسان••• 79

مجوز تغذيه انسان از گوشت حيوانات••• 79

آف_رين_ش چ_ارپايان براى س_وارى و تغ_ذي_ه انسان••• 82

مجوز خوردن گوشت چارپايان بزرگسال و خردسال••• 83

گ__وش__ت هاى ت_ازه و لطيف دري__ائى••• 84

(447)

عق_ايد اقوام و اديان مختل_ف درب_اره خوردن گوشت••• 87

تغ_ذيه از گ_وش__ت ها در آئي_ن ب___ودا••• 87

(448)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تغذيه از گ_وشت ها در سنت ع_رب ج_اهليت••• 87

تغذيه از گوشت ها در سنت بت پرستان چين••• 89

تغ_ذي_ه از گوشت ها در دي_ن مبي_ن اس___لام••• 89

فص__ل س__وم: م_واد غ_ذائى حلال و حرام••• 91

تفسي__رى از ام__ام ص__ادق عليه السلام در فلسف__ه مح__رمات الهى••• 91

ف__رم_انى براى خوردن غ_ذاه_اى حلال و پ_اكيزه روى زمي_ن••• 94

تحريم گوشت به خاطر تنفرانسان يا ضررجسمانى وروحانى••• 103

هم_ه گ__وش__ت چ_ارپايان ح_لالن__د مگ__ر...••• 106

(449)

چ__را گ__وشت ه_اى ح__لال ح_رام مى شوند؟••• 109

تح__ري__م خ___ون و س__ه ن__وع گ__وش__ت••• 112

(450)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اعلام پليدى گوشت خوك••• 114

ان__واع م__رداره__ا و كشت__ارهاى ح___رام••• 115

عل__ت تح__ري_م م_ردارها••• 119

ع__دم انحص__ار تح__ريم هاى چه__ارگ_انه••• 122

ضابطه عام حلال بودن طيبات و پاكيزه ها••• 123

حلي__ت تم__ام رزق ه__اى پ__اكي__زه خ__دا••• 125

ش_رط اضط__رار و مج__وز استف__اده مح__دود از غذاهاى ح__رام••• 126

شرط اضطرار و برداشته شدن حكم حرمت به عنوان حكم ثانوى••• 128

(451)

رواي____ات وارده در ش____رط اضط___رار••• 130

دستور اجتناب از حرام كردن حلال هاى خدا••• 132

(452)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ح____لال ب___ودن غ____ذاى اه____ل كت__اب••• 139

روايات وارده در مورد طعام اهل كت_اب••• 144

شرايط و دلايل حلال شدن غذاى اهل كتاب••• 146

هش__دارى در م__ورد طع__ام

اه__ل كت_اب••• 152

غ__ذاهاى تح__ريم ش__ده در بن_ى اسرائيل••• 156

آزم__ايش انس_ان ها با رزق ح_لال و ح_رام••• 161

ن_وشي_دنى ح__رام••• 163

تداوم تقوى و عمل صالح، شرط پذيرش گناه شراب خوارى قبل از تحريم••• 174

(453)

رواي__ات__ى درب__اره تح__ري__م ش___راب••• 179

احك_ام جاهليت درباره زراعت و چارپايان••• 182

(454)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

نف_ى احك_ام ساختگى زم_ان ج_اهليت درباره حي_وانات••• 185

خوردن آتش••• 186

آت_ش شدن م_ال يتي_م در شكم••• 187

فص_ل چه_ارم: ذب_ح اس_لام_ى••• 189

اهميت ذب_ح شرعى با نام خ_دا••• 189

تقابل ذبح و عاطفه و فلسفه تجويز ذبح در قانون الهى••• 194

بحث__ى در ذبح اس_لامى و م__وض__وع رحم_ت اله_ى••• 204

رواي____ات وارده در زمين___ه ذب__ح چه____ارپ__اي__ان••• 206

(455)

ط__رز ت_ذكي_ه حيوان نيمه جان••• 208

فلسف__ه ح__لال ش__دن گ__وش__ت ذبيح__ه ب_ا ت_ذكي_ه••• 210

(456)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تحري____م ذبح ه_____اى جاهل______ى••• 212

فصل پنجم: تهيه غذا از شكارحيوانات و پرندگان••• 215

شك_ار به وسيله س_گ شك_ارى و ذب_ح ش_رع_ى آن••• 215

ع_اقب_ت س_وء شك__ار بى حس___اب••• 218

روايت__ى درب__اره شك_ار با سگ و ساير شكارى ها••• 219

گوشت شكارهاى دريائى و صحرائى••• 220

حليت گ_وش_ت شك_اره_اى دري__ائى••• 227

فلسف__ه تح_ريم شك_ار در حال احرام••• 229

(457)

رواي__ات وارده درب__اره شك__ار در ح__ال اح___رام••• 230

فص_ل شش__م: ميوه و زرع در تغ__ذي__ه انس_ان••• 233

(458)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ان_واع خ_وردن__ى ها و ن_وشي_دنى هاى ت_ولي__دى براى انسان••• 233

خ___دا شك_افن__ده دان_ه و هست__ه است !••• 236

سوگند خ__دا ب_ه مي_وه ها••• 240

جواز خوردن ميوه و زرع••• 241

دادن ح_ق فقرا در زمان برداشت محصول••• 243

نهى از اسراف در استفاده از ميوه و زرع••• 245

رواي__ات وارده در زمين___ه ح___ق فق____را در مي____وه و زرع••• 246

زوج ثم________________رات••• 250

(459)

مي__وه، نخ__ل، دان__ه و ري_احين: نعمت هاى انك_ارناپذير خ__دا••• 255

گياهان و حبوبات و ميوه ها، محصول مردن و زنده شدن زمين••• 258

(460)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تل_ون رنگ ميوه ها و نبات_ات••• 262

ع_وام_ل رش_د كش__ت

و زرع و م_راح_ل آن••• 264

روئي_دن__ى ه__اى زمي_____ن••• 266

فصل هفتم: غذاى رسول اللّه و ادب غذا خوردن در خانواده پيامبر••• 269

غ_____ذاى رس____ول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 269

ادب غذا خوردن و آشاميدن رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 272

طرز آشاميدن رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 276

ادب نشستن رسول اللّه براى خوردن غ_ذا••• 278

(461)

مسواك كردن رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 280

افط__اره_اى رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 280

(462)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

روزه وص__ال مخصوص رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 282

غذاى اهل بيت رسول اللّه و تهيه و پخت آن••• 283

فصل هشتم: موضوع غذا در قصص انبياء••• 287

پي_امب_ران و دست_ور خ__وردن غ_ذاه_اى پاكي_زه به آن_ان••• 287

آزم_ايش يه__ود به وسيله صي_د م__اه_ى••• 289

آزم_ايش ت_اريخ_ى نه___ى از خ_وردن آب••• 295

غ_ذاى ابراهي_م عليه السلام ب__راى ف_رشتگ____ان••• 298

تأويل طعام زندانيان همراه ي_وس_ف عليه السلام ••• 301

(463)

طعام سال هاى فراوانى و عسرت مصريان در رؤياى شاه••• 304

اصح__اب كه__ف به دنب__ال غ_ذاى پاكيزه••• 309

(464)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

غ__ذاى م_وس_ى در سف_رى به جستج_وى خض__ر••• 310

موسى عليه السلام و درخواست غذا در ازاى ساخت ديوار••• 315

وحى به مادر موسى ب_راى شي_ردادن او••• 316

فصل نهم: غذاها و م_ائده هاى آسمانى••• 321

غذاهاى آسم__انى م_ريم••• 321

معج____زه آب زم____زم••• 324

غذاهاى آسمانى براى انسانى استثنائى••• 327

مائده آسمانى مسيحيان••• 330

(465)

رواي_ات وارده درب_اره م_ائده مسيحيان••• 335

م_ائ__ده هاى آسم__انى بن__ى اس__رائي_ل••• 336

(466)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

چشم__ه ه__اى اعج__از و غ__ذاهاى آسم__انى••• 339

فصل دهم: چكي__ده اى از غ_ذاهاى بهشتى••• 341

خوردنى ها و نوشيدنى ها و لذت هاى جنسى در بهشت!••• 341

ش_راب_ى ك__ه در بهش____ت مى ن__وشن_____د!••• 342

از چشم_ه اى كه بن_دگان خاص خدا مى نوشند!••• 345

ميوه و طعام بهشتيان و آب چشمه سلسبيل••• 348

مث___الى از بهش____ت م___وع___ود متقي____ن••• 352

(نه_ره_اى آب و شي_ر و نه_ره__اى ش___راب و عس__ل)••• 352

(467)

بهشت ب_ا آب و مي___وه ه_اى كثي_ر و دائم__ى••• 355

از ميوه ها و

گوشت مرغان هر چه اختيار و اشتها كنند!••• 356

(468)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

زندگى اختصاصى و نعمت هاى بهشتى مخلصين••• 360

مي___وه و گ_وش_ت بهشت_ى در اختي__ار متقي__ن••• 362

ف_رض نبود غ_ذا فرض نبود انسان!••• 363

(آي_ا ل_ذاي_ذ شه_وات دني_ا در بهشت ادامه دارد؟)••• 363

مفهوم غذاى صب_ح و شام بهشتيان••• 368

مفهوم امني_ت در طلب ميوه بهشتى••• 368

(469)

به علاقه مندان بخصوص جوانان توصيه مى كنم كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى 1/2/1388

(5)

در ادامه برنامه هاى مؤسسه قرآنى تفسير جوان در تنظيم و نشر آثار قرآنى مفسّرين بزرگ و نامى در طول تاريخ اسلام، نصيب برادر ارزشمندم جناب آقاى دكتر محمد بيستونى و گروهى از همكاران قرآن پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچن__ان از توفيق__ات و تأيي__دات الهى برخ__وردار باشن_د.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

(7)

و براى نخستين بار «مجموعه 75 جلدى تفسير موضوعى الميزان» را ت__دوي__ن نم__وده ك__ه ه_م به صورت تك موضوعى و هم به شكل دوره اى براى ج_وان_ان عزيز ق_اب__ل استفاده كاربردى است.

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و

مقدمه ناشر (9)

مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه تدبّرى و اجتهادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات

لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث

(10) غذا و تغذيه انسان

موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران 8/8/1388 مصادف با سالروز ولادت

سلطان قلبها على بن موسى الرضا عليه السلام

مقدمه ناشر (11)

ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد. در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار عنوان يا سرفصل بالغ گرديد.

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به

مقدمه مؤلف (13)

شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به

(14) غذا و تغذيه انسان

اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد

كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود المي__زان مراجعه نمايد. براى اين

مقدمه مؤلف (15)

منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شماره مجل__د و شماره صفح__ه مربوط__ه و آيه مورد استن__اد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان، تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن

(16) غذا و تغذيه انسان

پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان

مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

مقدمه مؤلف (17)

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(18) غذا و تغذيه انسان

طعام برقرار است و نظام وسيعى كه در همه اين امور و روابط كونى كه بين هر يك از آن امور و بين انسان برقرار است، چيزى نيست كه بتوان در چند آيه بيانش كرد و عادتا از وسع و طاقت بيان بشرى بيرون است.

«اَنّا صَبَبْنَاالْماءَ صَبّا،» كلمه «صَبّ» به معناى ريختن آب از بلندى است و منظور در اين جا فرو فرستادن باران ها بر زمين براى روياندن گياهان است و بعيد نيست كه شامل جارى ساختن چشمه ها و نهرها نيز بشود، چون آب هاى زيرزمينى هم از ذخ__ائ_رى است كه به وسيل__ه ب___اران پ__دي__د مى آي__د.

م__راح_ل ت_دبي_ر و خل_ق غذاى انسان (21)

«ثُمَّ شَقَقْنَا الاَْرْضَ شَقّا،» ظاهر آيه اين است كه منظور از شق شكافتن زمين به وسيله جوانه گياهانى است كه از زمين سر در مى آورند.

«فَأَنْبَتْنا فيها حَبّا،» مراد از «حَبّ» جنس حبوباتى است كه به مصرف غذاى انسان مى رسد، مانند گندم و جو و نخود و عدس و امثال اين ها و هم چنين منظور از كلمه «عِنَ__ب» در جمل__ه بع__دى جن__س آن اس__ت و ه__م چنين «قَضْ_ب» و غي__ر اي__ن ه__ا.

«وَ عِنَبا وَ قَضْبا،» «عِنَب» به معناى انگور است، ولى به درخت آن نيز «عِنَب» گفته مى شود و شايد در اين جا منظور همين درخت انگور باشد، نظير زيتون كه هم به ميوه درخت گفته مى شود و هم به درخت آن و كلمه «قَضْب» به معناى سبزيجات تر و تازه است، كه انسان آن را مى خورد. بعضى گفته اند: منظ__ور هم__ه گي__اه__انى اس__ت كه از زمي__ن قط__ع مى ش__ود، حت__ى عل__ف حي_وان_ات را ه_م ش_ام_ل مى ش_ود.

(22) غذا و تغذيه انسان

«وَ زَيْتُونا وَ نَخْلاً

وَ حَدائِ_قَ غُلْبا،» كلمه «حَدائِق» جمع حَديقَه، به معناى بوستانى تفسير شده كه اطرافش ديوار كشيده باشند و شجره غُلباء يعنى درختى بزرگ و كلفت، پس حَدائق غُلب به معناى بوستانى است كه درختانش عظيم و كلفت باشد.

«وَ فاكِهَةً وَ اَبّا،» كلمه «فاكِهَة» به معناى مطلق ميوه ها است و بعضى گفته اند: همه ميوه ها را شامل مى شود: الا انگور و انار را و بعضى ديگر گفته اند: اگر در بين مصاديق «فاكِهَ_ةً»، خصوص زيتون و نخل را آورد، براى اين بود كه نسبت به آن دو اعتناى بيشت__رى داشت__ه و كلم__ه «اَبّ» ب_ا تش__دي_د «بّ_ا» به معن__اى گي_اه و چ_راگ_اه است.

«مَتاعا لَكُمْ وَ لاَِنْعامِكُمْ» مى فرمايد: ما آن چه از خوردنى ها كه رويانديم براى اين بود ك__ه شما را و چه_ارپ_اي_ان را كه شم_ا به خود اختصاص داده ايد، بهره مند و سير كنيم.

انسانى كه در اين آيه مأمور شده به طعام خود نظر كند، عموم انسان ها است،

م__راح_ل ت_دبي_ر و خل_ق غذاى انسان (23)

مى فرمايد: اگر انسان تنها و تنها به طعامى كه مى خورد نگاه كند، كه يكى از مظاهر تدبير خدا و مشتى از درياى رحمت او است، آن وقت به تدبير وسيع پروردگارش و لطافت صنع او پى مى برد، آن چنان كه عقلش مبهوت شود و هوشش از سر به در رود، در حالى كه نعمت هاى خدا تنها طعام نيست و در اين ميان نعمت هاى ديگرى است كه از حيطه شمار بيرون است! (1)

1- المي_______زان ج :20 ص: 341 .

(24) غذا و تغذيه انسان

مِنْ ماءٍ فَاَحْيا بِهِ الاَْرْضَ بَعْ__دَ مَ_وْتِه__ا وَ بَ__ثَّ فيه__ا مِ_نْ كُ__لِّ دابَّ__ةٍ وَ تَصْ__ري_فِ ال_رِّي__احِ وَ السَّح__ابِ الْمُسَخَّ__رِ بَيْ_نَ السَّم__اءِ وَ الاَْرْضِ لاَي__اتٍ لِقَ__وْمٍ يَعْقِلُ__ونَ،»

«به درستى در خلقت آسمان ها و زمين و اختلاف شب و روز و كشتى ها كه در دريا به سود مردم در جريانند و در آن چه كه خدا از آسمان نازل مى كند يعنى آن آب_ى ك__ه با آن زمي__ن را بع__د از م__ردگي__ش زنده مى سازد و از هر نوع جنبنده در آن منتشر مى كند و گرداندن ب__اده__ا و اب__ره_ايى كه ميان آسمان و زمين

باران و باد منابع تهيه غذاى انسان ها (25)

مسخرند آيات و دليل هايى است براى م__ردم__ى ك__ه تعقل كنند.» (164 / بقره)

حقيقت آب باران عبارت است از عناصر مختلفى كه در آب دريا و غيره هست و در اثر تابش خورشيد بخار گشته و به خاطر حرارتى كه به خود گرفته به آسمان مى رود، تا جائى كه به لايه اى از هواى سرد برسد، در آن جا مبدل به آب گشته، ذرات آب به يكديگر متصل و به صورت پودر بود يخ نزند و بعد به هم متصل شود، به صورت برف سرازير مى گردد و اگر بعد از اتصال پودر و قطره شدن يخ بزند، به صورت تگرگ پائين مى آيد و پائين آمدن باران و برف و تگرگ به خاطر اين است كه وزنش از وزن هوا سنگين تر است.

بع__د از ف__رود آم__دن، زمي__ن از آن مش__روب مى ش__ود و سب__ز و خ_رم مى گردد

(26) غذا و تغذيه انسان

و اگر سرماى هوا نگذارد گي__اهى ب__روي__د، آب ه_ا در آن قسم__ت از زمي__ن انب__ار مى ش__ود و به ص__ورت چشم__ه س__ارها درآمده و زمين هاى پائين خود

را مشروب مى س__ازد، پ__س آب نعمت__ى است كه زن__دگ_ى هر جنبنده اى به وجود آن بستگى دارد.

پس آبى كه از آسمان مى آيد، خود يكى از حوادث وجودى و جارى بر طبق نظام متقن عالم است، نظامى كه متقن تر از آن تصور ندارد و يك تناقض و يك مورد استثناء در آن نيست و اي__ن آب، منش__أ پي__داي_ش نب_ات_ات و تك_ون ه_ر ن_وع حي__وان اس__ت .

«وَ تَصْريفِ الرِّياحِ...،» تصريف بادها به معناى آن است كه بادها را به وسيله عواملى طبيعى و مختلف از اين طرف به آن طرف بگرداند، مهم ترين آن عوامل اين است كه اشعه نور كه از چشمه نور يعنى آفتاب بيرون مى شود و در هنگام عبور از هوابه خاطر سرعت بسيار توليد حرارت مى كند در نتيجه هوا به خاطر حرارت، حجمش

باران و باد منابع تهيه غذاى انسان ها (27)

زيادتر و وزنش كم تر مى شود و نمى تواند هواى سردى را كه بالاى آن است و يا مجاور آن قرار دارد، بدوش بكشد، لاجرم هواى سرد داخل در هواى گرم شده به شدت آن را كنار مى زند و هواى گرم قهرا بر خلاف جريان هواى سرد به حركت درمى آيد و اين جريان همان است كه ما نامش را باد مى گذاريم.

نتايجى كه اين جريان دو جور هوا بر خلاف مسير يكديگر دارد، بسيار است، يكى از آن ها تلقيح گياهان است و يكى ديگر دفع كثافت هوا و عفونت هائى است كه از خود زمين بيرون مى آيد و يا سكنه روى زمين آن را توليد مى كنند و داخل هوا مى شود و سوم انتقال ابرهاى آبستن است از اين جا به آن جا و غير آن از فوائد ديگر،

پس پديد آمدن باد و وزش آن هم مانند آب چيزى است كه حيات گياهان و حيوانات و انسان بستگى بدان دارد. (1)

1- الميزان ج :1 ص: 609 .

(28) غذا و تغذيه انسان

در اين جا عبارت است از ان__واع مختل__ف غ_ذاه_ايى كه انسان ب_ا آن ارت__زاق مى كن__د.

و يا عبارت است از مطلق چيزهايى كه آدمى در زندگى و بقاى خود از آن ها استمداد مى جويد، مانند مسكن، همسر و... براى تشخيص اين كه كدام يك از افراد اين انواع طيب و مطابق با ميل و شهوت او و سازگار با وضع ساختمانى بدن او است، خداوند او را مجه__ز ب__ه ح_واسى كرده كه با آن مى ت_وان_د سازگار آن را از ناسازگارش تميز دهد.

اين مسأله كه زندگى صحيح و سعيد آدمى مبتنى بر رزق طيب است احتياج به گفتن ندارد و ناگفته پيدا است كه انسان وقتى در زندگى خود به سعادت مطلوبش نائل

فرمان الهى درباره غذا در اول خلقت انسان (31)

مى شود كه وسيله ارتزاقش چيزهايى باشد كه با طبيعت قوا و جهازاتش سازگار بوده و با بقاى تركيب خاصى كه آن جهازات دارد مساعد باشد، چون انسان به هيچ جهازى مجهز نشده مگر اين كه زندگيش موقوف و منوط بر آن است.

بنابراين، اگر در موردى، حاجت خود را با چيزى كه با طبعش سازگار نيست برآورده سازد نقصى به خود وارد آورده و مجب__ور است آن نق__ص را ب__ه وسيله س_اي_ر ق_واى خود تتميم و جبران نمايد.

مثلاً گرسنه اى كه احتياج به غذا را به صورتى غير صحيح برطرف مى سازد و بيش از اندازه لازم غذا مى خورد نقصى به جهاز هاضمه خود وارد مى آورد و مجبور مى شود به وسيله دوا و اتخاذ رژيم، جهاز هاضمه و غدد ترشحى آن را اصلاح نمايد و وقتى اين عمل را چند بار تكرار كرد دواهاى مزبور از

اثر و خاصيت مى افتد و انسان

(32) غذا و تغذيه انسان

براى هميشه عليل شده از انجام كارهاى حياتى اش كه اهم آن فكر سالم و آزاد است باز مى ماند و هم چنين ساير حوائج زندگى.

ع__لاوه ب__ر اين كه تع__دى از اين سن__ت انس__ان را به چي__ز ديگ__رى تبديل مى كند و به ص__ورت م__وج__ودى درم__ى آورد كه نه عالم براى مثل او آف__ري__ده شده و نه امث_ال او ب_راى عالم خلق شده اند.

انسانى كه يك سره خود را به دست شهوات بسپارد و بكوشد كه تا آخرين مرحله امكان و قدرت از لذائذ حيوانى و شكم و شهوت و امثال آن تمتع ببرد انسانى است كه مى خواهد در ظرفى زندگى كند كه عالم هستى برايش معين نكرده و به راهى رود كه فطرت برايش تعيين ننموده است.

خداى سبحان در اين آيه شريفه زينت هائى را سراغ مى دهد كه براى بندگانش ايجاد

فرمان الهى درباره غذا در اول خلقت انسان (33)

نموده و آنان را فطرتا به وجود آن زينت ها و به استعمال و استفاده از آن ها ملهم كرده و معلوم است كه فط__رت اله__ام نمى كن__د مگ__ر به چي__زه__ايى كه وجود و بقاى انسان منوط و محتاج به آن است.

در وضوح اين امر همين بس كه هيچ دليلى بر مباح بودن چيزى بهتر از احتياج به آن نيست، زيرا احتياج به حسب وجود و طبيعت خاص انسانى خود دليل است بر اين كه خداى تعالى انسان را طورى آفريده كه به آن چيز محتاج باشد و به عبارت ديگر با تعبيه ق__وا و ادوات انس__ان رابط__ه اى بي__ن او و بين آن چيزها برقرار كرده كه خواه ناخواه،

در صدد تحصيل آن ها برمى آيد.

ذكر «طَيِّب__اتِ» از «رِزْقِ» و عط__ف آن ب__ر «زينَت» اين معن__ا را مى رساند كه اولاً رزق طي__ب داراى اقس__امى است. ث__اني__ا زينت خدا و رزق طيب را هم شرع اباحه كرده

(34) غذا و تغذيه انسان

و هم عقل و هم فطرت، ثالثا اين اب__احه وقت__ى است كه استفاده از آن از حد اعتدال تجاوز نكند وگرنه جامعه را تهديد به انحطاط نموده شكافى در بنيان آن ايجاد مى كند ك__ه م__اي__ه انع___دام آن اس_ت.

در تفسير عياشى از ابان بن تغلب روايت شده كه گفت: امام صادق عليه السلام به من فرمود: خيال مى كنى كه اگر خداوند به كسى نعمتى مى دهد از كرامت آن كس است؟ و اگر دريغ مى دارد از خوارى او است؟ نه، چنين نيست، مال مال خدا است كه به وديعه به دست هر كس بخواهد مى سپارد و خوردن، آشاميدن، پوشيدن، نكاح و سوارى و ساير انواع تصرفات در آن را مباح كرده به شرطى كه رعايت اعتدال و اقتصاد را بنمايد و مازاد آن را به فقراى مؤمن رسانيده يا با آن امور خود را اصلاح كند، وگرنه همه آن تصرفات حرام خواهد بود، آن گاه جمله «وَ لا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ،» را تلاوت

فرمان الهى درباره غذا در اول خلقت انسان (35)

نمود... .

و در كافى به سند خود از اسحاق بن عبدالعزيز از بعضى از اصحاب خود نقل كرده كه... حضرت امام صادق عليه السلام فرمود... در هر چيزى كه بدن را اصلاح كند اسراف نيست... اسراف عبارت است از كارى كه مال را ضايع كند و به بدن ضرر برساند... و فرمود: اقتار اين

است كه انسان با قدرت بر تحصيل غذاى گوارا به نان و نمك اكتفا كند... و فرمود: اقتصاد اين است كه انسان همه رقم غذا از قبيل نان، گوشت، شير، سركه و روغن بخ__ورد وليك_ن در هر وع_ده يك رق_م! (1)

1- الميزان ج :8 ص: 99 .

(36) غذا و تغذيه انسان

و غذا و شهوت جنسى اين رابطه يعنى لذت گيرى را در آدمى ننهاده بود هيچ انسانى به دنبال آن نمى رفت، نه براى تحصيل غذا اين همه تلاش مى كرد و نه براى عمل جنسى آن همه مشقات را مى پذيرفت و هر چه مثلاً به او مى گفتند اگر غذا نخورى باقى نمى مانى و اگر جماع نكنى جنس بشر باقى نمى ماند، زير بار

(38) غذا و تغذيه انسان

نمى رفت و در نتيجه غرض خلقت باطل مى شد، وليكن خداى تعالى لذت غذا و لذت جماع را در او به وديعت نهاد، تا آرامش خود را در به دست آوردن آن دو بداند و تا غذا و شهوت جنسى را به دست نياورد آرام نگيرد و براى به دست آوردنش هر مشقت و مصيبت و بلائى را به جان بخرد و نه تنها به جان بخرد، بلكه در جمع آورى مال و ساير شهوات به ديگران فخر هم بفروشد و خلاصه او به مشتى گول زنك دل خوش باشد و نظام خلقت به هدف خود برسد.

پس معلوم شد كه منظور خداى تعالى از اين تدبير غير از اين نبوده، كه فرد و نسل بش__ر باقى بماند، ف_رد، با غ__ذا خوردنش و نسل، با جم_اع كردنش.

اين غرض خلقت و اما براى خود انسان باقى نمى ماند مگر خيال.

خوب، وقتى معلوم شد كه اين لذائذ دنيوى مقصود اصلى در خلقت نيست، بلكه براى

لذت غذا و لذت نكاح و حقيقت و فلسفه آن (39)

غرضى محدود و زمان دار است، با اين اشكال مواجه مى شود كه در قيامت وجود اين ل_ذائذ چه معنا دارد، با اين كه بقاى آن زندگى نه بستگ_ى

به خ_وردن دارد و نه به جماع.

باز تكرار مى كنيم كه لذت خوردن و نوشيدن و همه لذائذ مربوط به تغذى براى حفظ بدن از آفت تحليل رفتن و از فساد تركيب آن يعنى مردن است و لذت جماع و همه لذائذ م__رب__وط به آن كه ام__ورى بسي__ار است براى توليد مثل و حفظ نوع از فنا و اضمحلال مى باشد.

پس اگر براى انسان وجودى فرض كنيم كه عدم و فنا در دنبالش نيست و حياتى فرض كنيم كه از هر شر و مكروهى ايمن است، ديگر چه فايده اى مى توان در وج__ود قواى بدنى يك انسان آخرتى تصور كرد؟ و چه ثمره اى در داشتن جهاز هاضمه، تنفس، تن__اس__ل، مثانه، طحال و كبد و امثال آن مى تواند باشد؟ با اين كه گفتيم همه اين

(40) غذا و تغذيه انسان

جه__ازه__ا ب__راى بق_ا تا زم_انى مح___دود است، نه ب__راى ب_ق_اى ج__اودانى و اب__دى.

و اما جواب از اين اشكال اين است كه خداى سبحان آن چه از لذائذ دنيا و نعمت هاى مربوط به آن لذائذ را خلق كرده كه انسان ها را مجذوب خود كند و در نتيجه به سوى زن__دگى در دني__ا و متعلق_ات آن كشي__ده ش_وند، هم چنان كه در كلام مجيدش فرمود:

«اِنّا جَعَلْن__ا ما عَلَى الاَْرْضِ زينَةً لَها ،» (7 / كهف) و نيز فرموده:

«اَلْمالُ وَالْبَنُونَ زينَةُ الْحَيوةِ الدُّنْيا،» (46 / كهف) و نيز فرموده:

«تَبْتَغُ_____ونَ عَ____رَضَ الْحَي____وةِ ال__دُّنْي____ا،» (94 / نس____اء)

و ني__ز در آي__ه اى كه مى بينيد و ج__ام_ع ترين آي_ه نسبت به فرض ما است فرموده:

«وَ لا تَمُ__دَّنَّ عَيْنَيْ__كَ اِل__ى م__ا مَتَّعْن__ا بِه اَزْواج__ا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيوةِ الدُّنْيا لِنَفْتِنَهُمْ فيهِ وَ رِزْقُ رَبِّ_كَ خَيْ_رٌ وَ اَبْق__ى!»

(131 / طه) و نيز فرموده:

لذت غذا و لذت نكاح و حقيقت و فلسفه آن (41)

«وَ ما اوُتيتُمْ مِنْ شَىْ ءٍ فَمَتاعُ الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ زينَتُها وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ وَ اَبْقى اَفَلا تَعْقِلُونَ؟» (60 / قصص)

و آياتى ديگر از اين قبيل كه همه اين نكته را بيان مى كنند كه نعمت هاى موجود در دنيا و لذائذ مربوط به هر يك از آن ها امورى است مقصود للغير، نه مقصود بالذات، وسيل__ه ه__ائى است ب__راى زن__دگى محدود دنيا، كه از چند روزه دنيا تجاوز نمى كند و اگر مس__أل__ه زن__دگى مط__رح نب__ود اين نعمت ها نه خل__ق مى ش__د و نه ارزشى داشت، حقيقت امر همين است.

وليكن اين را هم بايد دانست كه آن چه از هستى انسان باقى مى ماند همين وجودى است كه چند صباحى در دنيا زندگى كرده، با دگرگونى ها و تحولاتش مسيرى را از نقص به كمال طى نموده و اين قسمت از وجود انسان همان روحى است كه از بدن منشأ

(42) غذا و تغذيه انسان

گ__رفته و بر بدن حكم مى راند.

بدنى كه عبارت است از مجموع اجزائى كه از عناصر روى زمين درست شده و نيز ق__واى فع__ال__ه اى كه در ب__دن است، به ط__ورى كه اگر فرض كنيم غذا و شهوت (و يا علاقه جذب عناصر زمين به س__وى ب__دن) نمى بود، وج__ود انسان هم دوام نمى يافت.

پس فرض نبود غذا و ساير شهوات، فرض نبود انسان است، نه فرض استمرار نيافتن وجودش، (دقت بفرمائيد!)

پس انسان در حقيقت همان موجودى است كه با زاد و ولد منشعب مى شود، مى خورد و مى نوشد و ازدواج مى كند و در همه چيز تصرف نموده، مى گيرد، مى دهد، حس

مى كند، خيال مى كند، تعقل مى نمايد، خرسند و مسرور و شادمان مى شود و هر م__لائم__ى را به خ__ود جلب مى كند، خودى كه عبارت است از مجموع اين ها كه گفتيم،

لذت غذا و لذت نكاح و حقيقت و فلسفه آن (43)

مجم__وعى ك__ه بعض__ى از آن ه__ا مق__دم__ه بعضى ديگر است و انسان بين مقدمه و ذى المق_دمه حركتى دورى دارد.

چي__زى ك__ه ب__ر حس__ب طبيع__ت مق__دم__ه كمال او بود، با دخالت شعور و اختيارش كمال حقيقتش مى شود.

و وقتى خدا او را از دار فانى دنيا به دار بقا منتقل كرد و خلود و جاودانگى برايش نوشت، حال يا خلود در عذاب و يا در نعمت و ثواب، اين انتقال و خلود، ابطال وجود او نمى تواند باشد بلكه اثبات وجود دنيائى او است،

هر چه بود حالا هم همان است، با اين تفاوت كه در دنيا در معرض دگرگونى و زوال بود، ولى در آخرت دگرگونى ندارد، هر چه هست هميشه همان خواهد بود، قهرا يا هميشه به نعمت هائى از سنخ نعمت هاى دنيا (منهاى زوال و تغيير،) متنعم و يا به

(44) غذا و تغذيه انسان

نقمت ها و مصائبى از سنخ عذاب هاى دنيا (ولى منهاى زوال و تغيير،) معذب خواهد بود و چون نعمت هاى دنيا عبارت بود از شهوت جنسى، لذت طعام، شراب، لباس، مسكن، همنشين، مس__رت و ش__ادى و امث__ال اين ها، در آخ__رت هم قهرا همين ها خواهد بود.

پس انسان آخرت هم همان انسان دنيا است، مايحتاج آخرتش هم همان مايحتاج دني__ا است، آن چ__ه در دنيا وسيله استكمالش بوده همان در آخرت هم وسيله استكمال او است، مطالب و مق__اص__دش هم هم__ان مطالب و مقاصد است، تنها فرقى كه بين

دنيا و آخ__رت اس__ت مس__أل__ه بق____ا و زوال اس_ت.

اي__ن آن چي__زى اس__ت كه از ك___لام خ_____داى سبح____ان ظ__اه__ر مى ش____ود!

و كوتاه سخن اين كه زندگى دنيا عبارت است از وجود دنيوى انسان، به ضميمه آن چ__ه از خ__وب__ى ها و ب__دى ها كه كسب ك__رده و آن چ__ه ك__ه به نظ__ر خ__ودش

لذت غذا و لذت نكاح و حقيقت و فلسفه آن (45)

خيبت و خسران است.

در نتيجه در آخرت يا لذائذى كه كسب كرده به او مى دهند و يا از آن محرومش مى كنند و يا به نعمت هاى بهشت برخوردارش مى س__ازند و يا ب__ه عذاب آتش گ__رفت__ارش مى كنند.

و به عبارتى روشن تر، آدمى در بقايش به حسب طبيعت، سعادت و شقاوتى دارد، هم بقاى شخصيتش و هم بقاى نوعش و اين سعادت و شقاوت منوط به فعل طبيعى او، يعنى أكل و شرب و نكاح او است و همين فعل طبيعى به وسيله لذائذى كه در آن قرار داده اند آرايش و مشاطه گرى شده، لذائذى كه جنبه مقدميت دارد. اين به حسب طبيعت آدمى و خارج از اختيار او است و اما وقتى مى خواهد با فعل اختيارى خود طلب كمال كند. و شعور و اراده خود را به كار بيندازد، موجودى مى شود كه ديگر كمالش منحصر در

(46) غذا و تغذيه انسان

لذائذ طبيعى نيست، بلكه همان چيزى است كه با شعور و اراده خود انتخاب كرده است.

پس آن چه خارج از شعور و مشيت او است، از قبيل: خوشگلى، خوش لباسى، بلندى، خوش صورتى، خوش خطى، سفيدى، لذت بخشى غذا، خانه، همسرش و امثال اين ها، كمال او شمرده نمى شود، هر چند كه نوعى كمال طبيعى هست و هم چنين عكس آن

نقص خود او شمرده نمى شود، هر چند كه نقص طبيعى هست، هم چنان كه خود را مى بينيم كه از تصور لذائذ لذت مى بريم، هر چند كه در خارج وجود نداشته باشد.

همين لذائذ مقدمى است كه كمال حقيقى انسان مى شود، هر چند كه از نظر طبيعت كمال مقدمى است، حال اگر خداى سبحان اين انسان را بقايى جاودانه بدهد، سعادتش همان لذائذى است كه در دنيا مى خواست و شقاوتش همان چيزهائى است كه در دنيا نمى خواست، ح__ال چ__ه ل__ذت به حسب طبيعت لذت مقدمى باشد و چه لذت حقيقى و

لذت غذا و لذت نكاح و حقيقت و فلسفه آن (47)

اصل_ى باشد.

و چون اين بديهى است كه خير هر شخص عبارت است از چيزهائى كه علم بدان دارد و آن را مى خواهد و شر او عبارت است از چيزى كه آن را مى شناسد ولى نمى خ__واهد.

پس به دست آمد كه سعادت انسان در آخرت به همين است كه به آن چه از لذائذ كه در دنيا مى خواست برسد، چه خوردنيش و چه نوشيدنش و چه لذائذ جنسيش و چه لذائذى كه در دنيا به تصورش نمى رسيد و در عقلش نمى گنجيد و در آخرت عقلش به آن دست مى يابد و رسيدن به اين لذائذ همان بهشت است و شقاوتش به نرسيدن به آن ها است، كه همان آتش است! (1)

1- المي_________زان ج :3 ص: 169 .

(48) غذا و تغذيه انسان

و كسانى كه به خدا ايمان آورده اند نسبت به او محبت شديد دارند....» (165/ بقره)

(در ذيل آيه فوق در الميزان بحث__ى ه__م درب__اره محبت انسان به غذا و عامل اصلى دوست

حقيقت محبت به غذا (49)

داشت__ن غ___ذا ب__ه ش__رح زي__ر آم__ده است.)

يك__ى از حق__ايق__ى ك__ه ما در وجدان خود مى يابيم و كسى نمى تواند منكر آن شود، حقيقتى است كه نام آن را «دوست داشتن» مى گذاريم، مانند: دوست داشتن غذا، زنان، مال، جاه و علم، كه دوستى اين ها پنج مصداق از مصاديق حب هستند كه هيچ شك__ى در وجود آن در دل خود نداريم.

اگر در حب مخصوص به غذا و ميوه، دقت كنيم خواهيم ديد، غذا يا ميوه اى را كه ما دوست مى داريم، بدان جهت است كه با طرز كار دستگاه گوارشى ما ارتباط دارد و اگر فعاليت اين دستگاه نبود و بدن در استكمال خود حاجتى به طعام نداشت، قطعا ما نيز طعام را دوست نمى داشتيم و طعام محبوب ما نمى شد.

پس حب به غذا در حقيقت حب ما به غذا نيست، بلكه حب دستگاه گوارش به فعاليت

(50) غذا و تغذيه انسان

خودش است، اين دستگاه مى خواهد انجام وظيفه كند و سوخت و ساز بدن را به بدن برساند، همين خواستن عبارت از حب به غذاست (كه ما آن را به خود نسبت مى دهيم و مى گوئيم ما غذا را دوست مى داريم و اين مائيم كه از فلان غذا خوشمان مى آيد!) در حالى كه اين طور نيست، بلكه خوش آمدن و لذت از غذا، كار دستگاه گوارشى است نه از ما.

حس ذائقه ما خود يكى از خدمت گزاران دستگاه گوارش است نه خود آن و منظور

م__ا از ل__ذت، ل__ذت ذائق__ه نيست بلك__ه آن رضايت خاصى است كه دستگاه گوارش از كار خود احساس مى كند.(1)

و پرهيز غذائى و تقواى الهى (53)

در آن طع__ام و در مزاج خورنده آن است همه را ابطال كرده و اثر شفا و يا نورانيت را از پيش خ__ود در آن قرار داده، بلكه معنايش اين است كه اسباب مختلفى را كه در اين ميان است طورى رديف كرده و ترتيب داده كه همان اسباب نتيجه مطلوب را از خ__وردن آن غ__ذا به دس_ت مى دهند. (دقت فرمائيد!)(1)

از خ__وردن ه__م آن را دف_ع نموده، دوب__اره گرسنه مى شود.

«اِنَّ اللّهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُوالْقُوَّةِ الْمَتينُ،» گويا فرموده: من از ايشان رزقى نمى خواهم، چون رزاق منم، زيرا من اللّه هستم.

و تعبير به اين سه اسم براى اين است كه بر انحصار روزى دادن در خداى تعالى دلال__ت كن__د و بفهم__ان__د كه خدا در رساندن رزق به روزى خواران با همه كثرتى كه

(58) غذا و تغذيه انسان

دارن_د ن_ات_وان و ضعي_ف نمى ش__ود. (1)

100 .

(60) غذا و تغذيه انسان

براى اين كه ظهور دارد در اين كه شكافتن چشم__ه و ج__ارى س__اخت__ن آب آن را با اسباب اين كار انجام مى دهند، كه همان وفا و اطع__ام و خ____وف است، پ__س حقيق__ت اين اعم__ال هم____ان تفجي_____ر عي__ن اس__ت.

معناى اين كه عملى به خاطر وجه اللّه انجام شود اين است كه در انجام عمل اين نتيجه منظور گردد كه رحمت خداى تعالى و خشنوديش جلب شود، منظور تنها و تنها اين باشد و ذره اى از پاداش هايى كه در دست غير خداى تعالى است منظور نباشد و به

حقيقت اطعام طعام در راه خدا (63)

همين جهت خانواده اطعام گر دنبال اين سخن خود كه «اِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّهِ،» اضافه كردند: «لا نُريدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُورا، _ ما از شما نه پاداشى مى خواهيم و نه حتى تشكرى!»

خداى تعالى مشقت و زحمتى را كه در راه بندگى او تحمل كرده بودند به نعمت و راح____ت مب____دل كرد.

در مجمع البيان از ابوحمزه ثمالى روايت شده كه وى در تفسير خود گفته: حسن بن حسن ابوعبداللّه بن حسن برايم حديث كرد كه اين سوره تماميش در مدينه در شأن على و فاطمه عليهم السلام نازل شد.

در تفسير كشاف است كه از ابن عباس روايت آمده كه حسن و حسين بيمار شدند و رسول خدا صلى الله عليه و آله با جمعى از صحابه از ايشان عيادت كرد، مردم به على عليه السلام گفتند چه خوب است براى بهبودى فرزندانت نذرى كنى، على و فاطمه و فضه كنيز آن دو نذر

(64) غذا و تغذيه انسان

كردند كه اگر كودكان بهبودى يافتند سه روز روزه بدارند، بچه ها بهبودى يافتند و اثرى از آن كسالت باقى

نماند. بعد از بهبودى كودكان، على از شمعون خيبرى يهودى سه من قرص جو قرض كرد و فاطمه يك من آن را دستاس و سپس خمير كرد، پنج قرص نان به عدد افراد خانواده پخت و سهم هر كسى را جلوش گذاشت تا افطار كنند، در همين بين سائلى (به در خانه آمده) گفت: سلام بر شما اهل بيت محمد صلى الله عليه و آله من مسكينى از مساكين مسلمينم، مرا طعام دهيد كه خدا شما را از مائده هاى بهشتى طعام دهد، خاندان پيامبر آن سائل را بر خود مقدم شمرده، افطار خود را به او دادند و آن شب را جز آب چيزى نخوردند و شكم گرسنه دوباره نيت روزه كردند، هنگام افطار روز دوم طعام را پيش روى خود نهادند تا افطار كنند، يتيمى بر در سراى ايستاد، آن شب هم يتيم را بر خود مقدم و در شب سوم اسيرى آمد و همان عمل را با او كردند.

حقيقت اطعام طعام در راه خدا (65)

صبح روز چهارم كه شد على دست حسن و حسين را گرفت و نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمدند، پيامبر اكرم وقتى بچه ها را ديد كه چون جوجه ضعيف از شدت گرسنگى مى لرزند، فرمود: چه قدر بر من دشوار مى آيد كه من شما را به چنين حالى ببينم، آن گاه با على و كودكان به طرف فاطمه رفت، او را در محراب خود يافت و ديد كه شكمش از گرسنگى به دنده هاى پشت چسبيده (در نسخه اى ديگر آمده كه شكمش به پشت چسبيده) و چشم هايش گود افتاده از مشاهده اين حال ناراحت شد، در همين بين جب__رئي_ل ن__ازل ش__د و ع__رض_ه داشت: اين

س__وره را بگي__ر، خ__دا تو را در داشتن چني__ن اه_ل بيت_ى تهني__ت مى گويد، آن گاه سوره را ق__رائت كرد.

مؤلف: اين روايت به چند طريق از عطاء از ابن عباس نقل شده و بحرانى آن را در غاية المرام از ابى المؤيد موفق بن احمد صاحب كتاب فضائل امير المؤمنين و او به سند

(66) غذا و تغذيه انسان

خود از مجاهد از ابن عباس نقل كرده و نيز از او به سند ديگرى از ضحاك از ابن عباس نقل كرده و نيز از حموينى صاحب كتاب " فرائد السمطين " به سند خود از مجاهد از ابن عباس نقل كرده و نيز از ثعلبى و او به سند خود از ابى صالح از ابن عباس نقل كرده است و ص__احب مجمع البيان از تفسير واح__دى روايت ك__رده اس__ت.

و خلاصه اين روايت را تفسير قمى از پدرش از عبداللّه بن ميمون از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود: نزد فاطمه عليهم السلام مقدارى جو بود، با آن عصيده اى درست كرد، (عصيده، غذايى است كه جو را با روغن آغشته نموده و سپس مى پزند،) همين كه آن را پختند و پيش روى خود نهادند تا تناول كنند، مسكينى آمد و گفت خدا رحمتتان كند مسكينى هستم، على عليه السلام برخاست و يك سوم آن طعام را به سائل داد.

چيزى نگذشت كه يتيمى آمد و گفت: خدا رحمتتان كند، باز على برخاست و يك سوم

حقيقت اطعام طعام در راه خدا (67)

ديگر را به يتيم داد.

پس از لحظه اى اسيرى آمد و گفت خدا رحمتتان كند باز على عليه السلام ثلث آخر را هم به او داد و

آن شب حتى طعم آن غذا را نچشيدند و خداى تعالى اين آيات را در شأن ايشان ن__ازل كرد و اين آي__ات در مورد هر مؤمنى كه در راه خ__دا چنين كند ج_ارى است. (1)

اضطرارى!»

(126 / بقره)

استفاده يكسان مؤمن و كافر از رزق الهى (71)

حضرت ابراهيم بعد از آن كه از پروردگار خود امنيت را براى شهر مكه درخواست كرد، سپس براى اهل مكه روزى از ميوه ها را خواست، ناگهان متوجه شد كه ممكن است در آينده مردم مكه دو دسته شوند، يك دسته مؤمن و يكى كافر و دعائى كه درباره اهل مكه كرد، كه خدا از ميوه ها روزيشان كند، شامل هر دو دسته مى شود و او قبلاً از كافران و آن چه به غير خدا مى پرستيدند بى زارى جسته بود، لذا در جمله مورد بحث، عموميت دعاى خود را مقيد به قيد «مَنْ امَنَ مِنْهُمْ» كرد و گفت: خدايا روزى را تنها به مؤمنين از اهل مكه بده - يا اين كه آن جناب مى دانست كه به حكم ناموس زندگى اجتماعى دنيا وقتى رزقى به شهرى وارد مى شود، ممكن نيست كافران از آن سهم نبرند و بهره مند نشوند، - وليكن در عين حال (و خدا داناتر است.) دعاى خود را مختص به

(72) غذا و تغذيه انسان

مؤمنين كرد تا تبّرى خود را از كفار همه جا رعايت كرده باشد، وليكن جوابى داده شد كه ش_امل م_ؤمن و ك_افر هر دو شد.

و در اين جواب اين نكته بيان شده: كه از دعاى وى آن چه بر طبق جريان عادى و قانون طبيعت است مستجاب است و خداوند در استجابت دعايش خرق عادت نمى كند و ظاهر حكم طبيعت را باطل نمى سازد.

«وَ مَنْ كَفَرَ فَاُمَتِّعُهُ قَليلاً ثُمَّ اَضْطَرُّهُ اِلى عَذابِ النّارِ...،» آن چه تو درخواست كردى كه من با روزى دادن مؤمنين اهل مكه اين شهر و خانه كعبه

را كرامت دهم، با زياده مستج__اب نم__ودم، پس كف__ارى كه در اين شه__ر پ__دي__د مى آيند، از زندگى مرفه و رزق ف__راوان خ__ود مغ__رور نشوند و خي__ال نكنند كه نزد خ__دا كرامتى و حرمتى دارند، بلكه احترام هر چه هست از خانه خداست و من چند صباحى ايشان را بهره مندى

استفاده يكسان مؤمن و كافر از رزق الهى (73)

از متاع اندك دنيا مى دهم و آن گاه به سوى آتش دوزخ كه بد بازگشت گاهى است، مضطرشان مى كنم. (1)

1- المي__زان ج :1 ص: 426 .

(74) غذا و تغذيه انسان

تتميم و جبران نمايد.

مثلاً گرسنه اى كه احتياج به غذا را به صورتى غير صحيح برطرف مى سازد و بيش از اندازه لازم غذا مى خورد نقصى به جهاز هاضمه خود وارد مى آورد و مجبور مى شود به وسيله دوا و اتخاذ رژيم، جهاز هاضمه و غدد ترشحى آن را اصلاح نمايد و وقتى اين عمل را چند بار تكرار كرد دواهاى مزبور از اثر و خاصيت مى افتد و انسان

(76) غذا و تغذيه انسان

براى هميشه عليل شده از انجام كارهاى حياتى اش كه اهم آن فكر سالم و آزاد است باز مى ماند و هم چنين ساير حوائج زندگى.

ع__لاوه ب__ر اي__ن ك__ه تع__دى از اين سن__ت انس__ان را به چيز ديگرى تبديل مى كند و ب__ه ص__ورت م__وج__ودى درم__ى آورد كه نه عالم براى مثل او آف__ري__ده شده و نه امث__ال او ب__راى ع_ال_م خل__ق ش__ده ان_د.

آرى، انسانى كه يك سره خود را به دست شهوات بسپارد و بكوشد كه تا آخرين مرحله امكان و قدرت از لذائذ حيوانى و شكم و شهوت و امثال آن تمتع ببرد انسانى است كه مى خواهد در ظرفى زندگى كند كه عالم هستى برايش معين نكرده و به راهى رود كه فطرت برايش تعيين ننموده است.

خ__داى سبح__ان در اين آيه ش__ريف__ه زينت ه__ايى را سراغ مى دهد كه براى

معناى اخراج زينت و طيبات رزق (77)

بندگانش ايجاد نموده و آنان را فط__رت_ا به وج__ود آن زينت ها و به استعمال و استفاده از آن ها ملهم كرده و معلوم است كه فطرت الهام نمى كند مگر به چيزهايى كه وجود و بق_اى انس_ان منوط و محتاج به آن است.

در وضوح اين امر همين بس كه هيچ دليلى

بر مباح بودن چيزى بهتر از احتياج به آن نيست، زيرا احتياج به حسب وجود و طبيعت خاص انسانى خود دليل است بر اين كه خداى تعالى انسان را طورى آف_ريده كه به آن چي__ز محت__اج باشد.

و به عبارت ديگر با تعبيه قوا و ادوات انسان رابطه اى بين او و بين آن چيزها برقرار ك__رده كه خ__واه ن_اخ__واه، در ص__دد تحصي__ل آن ه_ا برمى آي__د.

ذكر طيبات از رزق و عطف آن بر زينت و قرار داشتن اين عطف در سياق استفهام انكارى اين معنا را مى رساند كه اولاً رزق طيب داراى اقسامى است.

(78) غذا و تغذيه انسان

و ثانيا زين__ت خ__دا و رزق طي__ب را ه_م ش_رع اب_اح_ه ك_رده و هم عقل و هم فطرت.

و ثالثا اين اباحه وقتى است كه استفاده از آن از حد اعتدال تجاوز نكند وگرنه جامعه را تهديد به انحطاط نموده شكافى در بنيان آن ايجاد مى كند كه مايه انعدام آن است. (1)

1- الميزان ج :8 ص: 100 .

معناى اخراج زينت و طيبات رزق (79)

تغذيه انسان

از وطن و يا آن جا كه هستند تا زمانى معين مى باشند و پس از مدتى بيرون مى آيند، مانند جنين در رحم مادر، خداى تعالى آگاه به حال هر جنبنده اى است كه در پهناى زمين زندگى مى كند (در آن واحد ناظر احوال و برآرنده حاجت ميلياردها جنبنده است كه در هوا و روى زمين و زير زمين و در شكم مادران هستند،) و چگونه چنين نباشد با اين كه رزق آن ها به عهده آن جناب است و معلوم است كه رزق وقتى به روزى خوار مى رسد كه روزى دهنده آگاه به حاجت او و با خبر از وضع او و مطلع از محل زندگى او باشد، چه محل زندگى موقت و چه محل زندگى دائمى اش.

از همين جا روشن مى شود كه منظور از دو كلمه «مُسْتَقَر» و «مُسْتَوْدَع» هم آن محلى است كه جنبنده فعلاً در آن هست و مادامى كه در زمين است و زندگى دنيوى و

رزق تمام جنبدنده ها به عهده خداست ! (83)

زمينى را مى گ__ذران__د در آن ج__ا قرار دارد و هم آن محل موقتى است كه چند صباحى در آن قرار مى گيرد و سپس از آن جا مف__ارقت ك__رده به محل__ى ديگر منتقل مى شود.

و ام__ا اي__ن ك__ه ف__رم__وده: «عَلَ__ى اللّهِ رِزْقُه__ا،» ك__لام__ى است كه دلال__ت مى كند بر اين كه دادن رزق بر خداى تعالى واجب است و در قرآن كريم مكرر آمده كه روزى دادن، يك__ى از افع__ال مخت_ص به خ__داى تع__الى است و اين كه روزى، حقى است ب__راى خل__ق بر عهده خ_داى تعالى، به اين آيات دقت فرماييد:

«اَمَّ__نْ ه__ذَا الَّ__ذى يَ__رْزُقُكُ__مْ اِنْ اَمْسَ_كَ رِزْقَ_هُ؟» (21 / ملك)

ك__ه

ب_ه خ_وب_ى دلال_ت دارد ب_ر اين كه غي_ر از خ_داى تعالى روزى دهنده اى نيست.

«اِنَّ اللّهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُوالْقُوَّةِ الْمَتينُ!» (58 / ذاريات)

«وَ فِ__ى السَّم__اءِ رِزْقُكُ__مْ وَ م__ا تُ__وعَ__دُونَ فَ__وَ رَبِّ السَّم__اءِ وَ الاَْرْضِ اِنَّهُ لَحَقٌّ

(84) غذا و تغذيه انسان

مِثْ__لَ م__ا اَنَّكُ_____مْ تَنْطِقُ__ونَ!» (22 و23 / ذاريات) (1)

داده نشده

(86) غذا و تغذيه انسان

و انسان به وسيله آن خير را از شر و نافع را از مضر و نيك را از بد تميز مى دهد، موهبت هاى ديگرى از قبيل تسلط بر ساير موجودات و استخدام و تسخير آن ها براى رسيدن به هدف ها از قبيل نطق و خط و امثال آن نيز زمانى محقق مى شود كه عقل باشد.

و اما «تفضيل انسان» بر ساير موجودات به اين است كه آن چه را كه به آن ها داده از هر يك سهم بيشترى به انسان داده است، اگر حيوان غذا مى خورد خوراك ساده اى از گوشت و يا ميوه و يا گياهان و يا غير آن دارد، ولى انسان كه در اين جهت با حيوان شريك است اين اضافه را دارد كه همان مواد غذائى را گرفته و انواع طعام هاى پخته و خام براى خود ابتكار مى كند، طعام هاى گوناگون و فنون مختلف و لذيذ كه نمى توان به شم__اره اش آورد، ب__راى خ__ود اخت__راع مى نم__اي__د و هم چنين آشاميدنى و پوشيدنى و اطفاء غريزه جنسى و طريقه مسكن گزيدن و رفتار اجتماعى در حيوانات و

اكرام بنى آدم با غذاهاى لذيذ و پاكيزه (87)

انسان بدين قياس است. (1)

نگ__رانى نداشته باشند و بدانند هر جا باشند خ__دا رزقش__ان را در آن جا مى دهد و يقين داشت__ه باشند كه از گرسنگى نخواهند مرد و ب_دانن__د كه رازقش__ان پروردگارشان است، نه آب و خاكشان و به اين منظور مى فرمايد: چ__ه بسيار از جنبندگانند كه رزق خود را ذخيره نمى كنند، بلكه خدا روز به روز رزقشان را مى رساند، شما انسان ها نيز هر چند كه ذخيره مى كنيد، ولى بايد بدانيد ك__ه روزى دهن_ده شم__ا خ___دا اس__ت و او شن__وا و دان__است.

در اين كه دو نام بزرگ از اسامى خدا در خاتمه آيه قرار گرفته، اشاره است به ب_ره_ان بر مضم_ون آي_ه، چ_ون مضمون آيه اين بود كه انسان و ساير حيوانات محتاج به رزقن_د و رزق خ_ود را ب_ه زب_ان ح_اجت از خ__دا مى خواهند و خدا حاجتشان را برآورده مى سازد، براى اين كه او هم دان__اى به ح_وائ__ج خلق خوبش است و هم

اطمينان از روزى رسانى خدا (89)

شن__واى ح_اج__ت آنان است، پس به مقتض__اى اين دو اسم آن__ان را روزى مى دهد. (1)

در جمل__ه «بخ__وري__د از رزق آن،» ام__ر وج__وبى نيست، بلك__ه تنه__ا جواز و اب_____اح___ه را مى رس___اند.

و معناى آيه اين است كه خداى تعالى آن كسى است كه زمين را منقاد و رام شما كرد، تا بتوانيد بر پشت آن قرار بگيريد و از اين قطعه به آن قطعه اش برويد و از رزقش كه او برايتان مقدر فرموده بخوريد و به انواع مختلفى براى به دست آوردن آن رزق در زمين تصرف كنيد. (1)

1- الميزان ج :19 ص: 599 .

رام كردن زمين براى استفاده و تغديه انسان (91)

(92)

و فرمان بردار كرده، اين همان تذليل و تسخير حيوان است براى انسان.

و كلم__ه «رَكُ__وب» به معناى مركب است، مانند: گاو و شتر كه بار آدمى را مى برد.

و جمل__ه «مِنْه__ا يَ__أْكُلُ__ونَ،» به معن__اى اين اس__ت كه از گ_وشت__ش مى خ_ورن_د.

و مراد از منافع هر انتفاعى است كه آدمى از مو، كرك، پشم و پوست حيوان و ساير منافع آن مى برد.

و م__راد از مَشْ___روب شي___ر حي__وان__ات اس___ت.

و معناى آيات سه گانه اين است كه: آيا كفار نمى دانند كه ما به خاطر ايشان و به منظور تدبير امر زندگى ايشان در دنيا، چارپايانى از شتر و گاو و گوسفند خلق كرديم و نتيجه اش اين شد كه انسان مالك اين حيوانات گرديد،

مجوز تغذيه انسان از گوشت حيوانات (95)

البته ملكيت به اين معنا، كه صحيح است براى او هر نوع تصرفى كه خواست در اين حي__وان__ات بكن__د و مع__ارضى هم ن__داشت__ه ب__اشد.

و ما اين حيوانات را رام و منقاد و مسخر آن ها نموديم، به طورى كه ياراى عصيان و چموشى نداشته باشند، در نتيجه بعضى از آن ها باربر و مركب ايشان شد و بعضى ديگر مأكول ايشان گشت، يعنى از گوشت آن ها استفاده مى كنند و منافع ديگرى هم از مو و پشم و پوست آن ها مى برند و از شير آن ها مى نوشند، آيا باز هم شكر خدا نمى گزارند كه چنين تدبير كاملى در حق آن ها به كار برده، تدبيرى كه كشف مى كند كه او پ__روردگ__ار ايش__ان است و آيا باز هم از در شكر نعمت، او را عبادت نمى كنند؟ (1)

1- الميزان ج :17 ص: 164 .

(96) غذا و تغذيه انسان

لَكُمُ الاَْنْعامَ لِتَرْكَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْكُلُونَ،»

«خدا همان كسى است كه چارپايان را برايتان خلق كرد تا بر بعضى از آن ها سوار ش__ده و از بعض__ى ديگ__ر آن ها بخ__وري__د.» (79 / غافر)

خداى سبحان از بين همه چيزهايى كه آدميان در زندگى از آن منتفع مى شوند و

آفرينش چارپايان براى سوارى و تغذيه انسان (97)

ت__دبي__ر امر انسان ها بدان ها بستگى دارد، چارپايان را نام مى برد كه مراد از آن شتر و گ_او و گوسفن_د است.

غ__رض از اين خلق__ت و يا تسخير اين است كه شما بر بعضى از آن ها مانند يك قس__م از شت__ران س__وار ش_وي__د و از شير بعضى ديگر مانند قسمى از شتر و گاو و گ__وسفن__د بخوريد.(1)

و پا در ج__اى پاى او نگذاريد و حلال خدا را حرام مكنيد، پي__روى خط__وات شيط__ان معنايش همين تح__ري__م ح_لال است بدون علم. (1)

و خوشايند نمى داند و به زودى صاحبش به كيفر اعمالش معذب مى شود.

پس مثل اين دو قسم انسان مثل دو درياى شور و شيرين است، كه يكى بر فطرت آب اصلى اش، كه همان گوارايى باشد باقى است و ديگرى (به خاطر اختلاط با املاح،) شور شده است، هر چند كه در بعضى از آثار نافع شريكند، چون مردم از هر دوى آن ها ماهى مى گيرند و يا مرغابى شكار مى كنند و يا زيور مرواريد استخراج مى نمايند و يا صدف و مرج_ان مى گيرند. (1)

1- الميزان ج :17 ص: 35 .

(102) غذا و تغذيه انسان

ميهمانان مى دادند و نيز رسمشان چنين بود كه هر گاه دچار قحطى مى شدند، بدن شتر خود را با آلتى برنده سوراخ مى كردند و هر چه خون بيرون مى آمد مى خوردند، امروز نيز خوردن خون در بسيارى از امت هاى غير مسلمان رائج است.

تعالى اگر اين ها را بر بندگانش تحريم و غير اين ها را حلال كرده، از اين بابت نبوده كه خودش از محرمات بدش مى آمده و از آن چه حلال كرده، خوشش مى آمده، بلكه خداى تعالى كه خلائق را پديد آورده مى داند چه چيزهائى براى ساختمان بدن آنان سودمند و مايه قوام بدن آنان است، آن ها را حلال و مباح كرده، تا به فضل و كرم خود مصالح آنان را تأمين كرده باشد و نيز مى داند چه چيزهائى براى ساختمان بدن آنان مضر است. ايشان را از استعمال آن نهى كرده و آن چيزها را بر آنان تحريم نموده، مگر در صورت اضطرار، يعنى در مواردى كه ضرر استعمال نكردن محرمات بي__ش از ض__رر استعم__ال آن ه_ا است، آن را حلال كرده، تا شخص مضطر به مقدار رفع اضطرارش و نه بيشتر از آن استف__اده كند.

امام سپس فرمود: و اما ميته بدين جهت تحريم شده كه احدى از آن نخورد و

تفسيرى از امام صادق (ع) درفلسفه محرمات الهى (109)

نزديكش نشود، مگر آن كه بدنش ضعيف و جسمش لاغر و مغز استخوانش سست و نسلش قط__ع مى ش__ود و كس__ى كه م__ردار مى خ__ورد جز به مرگ ناگهانى نمى ميرد.

و اما خوردن خون انسان ها را چون سگ، درنده و قسى القلب مى سازد و رأفت و رحمت را كم مى كند، تا جائى كه كشتن فرزند و پدر و مادر از او احتمال مى رود و دوست و همنشين او نيز از خطر او ايمن نيست.

و اما حرمت گوشت خوك بدان جهت است كه خداى تعالى در ادوار گذشته مردمى را به جرم گناهانى به صورت حيواناتى چون خوك و ميمون و خرس و ساير مسوخات

مسخ كرد و آن گاه خوردن گوشت اين گونه حيوانات را تحريم نمود، تا مردم آن را جزء غذاها و خوردنى هاى خود نشمارند و عقوبت گناهى را كه باعث مسخ انسان هائى به صورت آن حيوان شد كوچك نشمارند.

(110) غذا و تغذيه انسان

و اما حرمت شراب به خاطر اثرى است كه شراب دارد و فسادى كه در عقل و در اعضاى بدن مى گذارد، آن گاه فرمود: دائم الخمر مانند كسى است كه بت مى پرستد و شراب او را دچار ارتعاش ساخته نور ايمان را از او مى برد،و مروتش را منهدم مى سازد، وادارش مى كن__د ب__ه اين كه ه__ر گن__اهى چ__ون قت__ل نف__س و زن__ا را م__رتك__ب شود، او حتى ايمن از اين نيست كه در حال مستى با محارم جمع شود، در حالى كه خودش متوجه نباشد، كه چه مى كند و شراب، كار نوشنده اش را به ارتكاب هر ن__وع ش__ر و گناه مى كشاند. (1)

1- المي______________زان ج :5 ص: 308 .

تفسيرى از امام صادق (ع) درفلسفه محرمات الهى (111)

هر چيزى را مى دهد، مثل كلمه طيب، كه به معناى آن سخنى است كه گوش را از شنيدنش خوش آيد و عطر طيب كه به معناى آن عطرى است كه شامه آدمى از بوى آن خوشش آيد و مكان طيب يعنى آن محلى كه با حال كسى كه مى خواهد در آن محل جا بگيرد سازگار باشد.

خ__داى تع__الى در ص__در اين آي__ات خط__اب را مت__وج__ه عم__وم م__ردم ك__رد ن__ه خص__وص م__ؤمني__ن و اين ب__دان جه__ت ب__ود كه حكم__ى ك__ه در اين آي__ه به گ__وش مى رس__اند و بي__انش مى كند، حكم__ى است كه مورد ابتلاى عموم مردم است.

مشركين عرب براى اين كه نزد آنان امورى حرام بود، كه خودشان بر خود حرام كرده بودند و آن گاه به خدا افتراء بستند. در مشركين غير عرب هم امورى از اين قبيل يافت مى شد.

فرمانى براى خوردن غذاهاى حلال وپاكيزه روى زمين (113)

مؤمنين هم با اين كه به اسلام درآمده بودند، ولى هنوز خرافاتى چند از باب توارث اخلاقى و آداب قومى و سنت هاى منسوخه در بينشان باقى مانده بود، به همين جهت مؤمنين نيز گرفتار اين بقاياى خرافات قديم بودند، لذا خطاب در آيه، متوجه عموم مردم شد كه آن چه در زمين هست برايشان حلال است و مى توانند بخورند و پاى بند احكام خرافى قديم نباشند.

كلمه «أكل» در اصل به معناى جويدن و بلعيدن است، ولكن به عنوان كنايه در مطلق تصرفات در اموال نيز استعمال مى شود و جهتش اين است كه در آن تصرفات نيز منظور اصلى انسان «خوردن» است چون به طور كلى خوردن ركن زندگى آدمى است.

و ما مى توانيم امر «كُلُوا _ بخوريد!» در آيه مورد بحث را هم حمل

بر اين معناى وسيع كنيم، براى اين كه مطلق است (هم با معناى خوردن مى سازد و هم با مطلق

(114) غذا و تغذيه انسان

تصرفات،) و در اين صورت معناى آيه اين مى شود كه: از آن چه خدا از نعمت هاى خود در زمين آفريده و در اختيار شما قرار داده بخوريد و در آن تصرف كنيد كه هم حلال و هم طيب است! يعنى هيچ مانعى به غير از آن چه كه از ناحيه طبيعت خودتان و يا از ناحيه طبيعت زمين مانع است شما را از خوردن و تصرف آن چه حلال است جلوگير نشود، (بله آن ها كه به طبع خود قابل أكل نيستند مانند سنگ و چوب و يا آن ها كه طبع آدمى خوردن آن را نمى پذيرد، مانند كثافات و يا آن هائى كه طبيعت شما از آن تنفر ندارد خوردن آن را مى پذيرد وليكن سليقه دينى مثلاً مانع از خوردن آن است، چون از راه جب__ر ج__ائ__ر به دست آم__ده است خ__وردنش ح__لال نيست.)

«كُلُوا مِمّا فِى الاَْرْضِ حَلالاً طَيِّبا!»

«از آن چه در زمين است بخوريد در حالى كه حلال و طيب باشد!»

فرمانى براى خوردن غذاهاى حلال وپاكيزه روى زمين (115)

اين جمله اباحه اى عمومى و بدون قيد و شرط را آماده مى كند، چيزى كه هست جمله: «وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ _ و گام هاى شيطان را پيروى مكنيد...!» مى فهماند كه در اين ميان چيزهاى ديگرى هم هست كه نامش «خطوات شيطان» است و مربوط به همين أكل حلال طيب است و اين امور، يا مربوط به نخوردن به خاطر پيروى شيطان است و يا خوردن به خاطر پيروى شيطان است و چون تا اين جا معلوم نكرد كه آن امور چيست؟ لذا

براى اين كه ضابطه اى دست داده باشد كه چه چيزهائى پيروى شيطان است؟ عبارت «سوء و فحشاء و سخن بدون علم،» را خاطرنشان كرد و فهماند كه هر چيزى كه بد است، يا فحشاء است يا بدون علم حكم كردن است، پيروى از آن پيروى شيطان است.

و وقتى نخوردن و تصرف نكردن در چيزى كه خدا دستور به اجتناب از آن نداده،

(116) غذا و تغذيه انسان

جائز نباشد، خوردن و تصرف بدون دستور او نيز جائز نيست، پس هيچ اَكلى حلال و طيب نيست مگر آن كه خداى تعالى اجازه داده و تشريعش كرده و از خوردن آن منع و ردعى نكرده باشد (كه همين آيه مورد بحث و نظائر آن تشريع حليت همه چيزها است،) و آي____ه 173 سوره بق__ره كه در آن از خ__وردن چي__زه__ائى نه__ى ف__رم__وده است:

«اِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزيرِ وَ مااُحِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ ب__اغٍ وَ لا ع__ادٍ فَ__لا اِثْ__مَ عَلَيْ__هِ اِنَّ اللّ__هَ غَفُ__ورٌ رَحي___مٌ،»

«خداوند تنها از ميان خوردنى ها، مردار و خون و گوشت خوك و گوشت حيوانى كه براى غير خدا ذبح شده حرام كرده است و در اين ها هم اگر كسى ناچار به خوردن شود در صورتى كه خودش خود را ناچار نكرده باشد و نيز در صورتى كه در خوردن از حد اضطرار تجاوز نكند گناهى بر او نيست كه خدا غفور و رحيم است.» (173 / بقره)

فرمانى براى خوردن غذاهاى حلال وپاكيزه روى زمين (117)

پس برگشت معناى آيه به اين مى شود (و خدا داناتر است) كه مثلاً بگوئيم: از همه نعمت هاى خدا كه در زمين براى شما آفريده بخوريد، زيرا خدا

آن ها را براى شما حلال و طي__ب ك__رد و از خ__وردن هيچ ح__لال طيب__ى خوددارى مكنيد كه خوددارى از آن ه__م س__وء است، هم فحش__اء و هم ب__دون عل__م سخ__ن گفتن: يعنى «وهم تشريع» و شما حق نداريد تشريع كنيد، يعنى چيزى را كه جزء دين نيست، جزء دين كنيد كه اگر چني_ن كني_د خط_وات شيطان را پيروى كرده ايد.

پس آيه شريفه چند نكته را افاده مى كند: اول اين كه حكم مى كند به حليت عموم تصرفات، مگر هر تصرفى كه در كلامى ديگر از آن نهى شده باشد، چون خداى سبحان اين حق را دارد كه از مي__ان چي__زه__ائى كه اج__ازه تصرف داده، يكى يا چند چيز را

(118) غذا و تغذيه انسان

ممنوع اعلام ب__دارد.

(پس آيه شريفه يك قاعده كلى دست داد و آن اين بود كه هر جا شك كرديم آيا خوردن فلان چيز و يا تصرف در فلان چيز جائز است يا نه به اين آيه تمسك جوئيم و بگ__وئي__م غي__ر از چن__د چي__زى ك__ه در دليل جداگانه حرام شده، همه چيز حلال و طي_ب است. مترجم.)

دوم اين كه خوددارى و امتناع از خوردن و يا تصرف كردن در چيزى كه دليلى علمى بر منع از آن نرسيده، خود تشريع و حرام است.

سوم اين كه مراد از پيروى خط__وات شيطان اين است كه بنده خ__دا به چيزى تعبد كند و آن را عب___ادت و اط__اعت خ__دا قرار دهد كه خداى تعالى هيچ اجازه اى در خصوص آن نداده باشد، چون خ_داى تع_الى هيچ مش_ى و روشى را منع نكرده، مگر آن

فرمانى براى خوردن غذاهاى حلال وپاكيزه روى زمين (119)

روش__ى را كه آدم__ى در رفتن بر

طب__ق آن پ__اى خ__ود به ج___اى پ_اى شيطان بگذارد و راه رفتن خود را مط__اب__ق راه رفت__ن شيط_ان كند، در اين ص__ورت است ك__ه روش او پي_____روى گ__ام ه__اى شيط__ان مى ش___ود .(1)

«يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَاشْكُرُوا لِلّهِ اِنْ كُنْتُمْ اِيّاهُ تَعْبُدُونَ،»

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد از پاكيزه ها هر چه كه ما روزيتان كرده ايم بخوريد و شكر خدا بگزاريد اگر تنها او را مى پرستيد!» (172 / بقره)

اين جمله خطابى است خاص به مؤمنين، كه بعد از خطاب قبلى كه به عموم مردم بود قرار گرفته، گويا از خطاب جماعتى كه پذيراى نصيحت نيستند، منصرف شده و روى

1- الميزان ج :1 ص: 630 .

(120) غذا و تغذيه انسان

سخ__ن به ع__ده خ__اص ك__رده كه دع__وت داعى خود را اجابت مى گويند، چون به او ايمان دارند.

از دارندگان ايمان به خدا اين توقع مى رفت كه دعوت را بپذيرند به همين جهت عبارت قبلى «مِمّا فِى الاَْرْضِ حَ_لالاً طَيِّب_ا،» (168 / بقره) را به عبارت «طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ،» عوض كرد، تا وسيله شود، بعد از آن از ايشان بخواهد تنها خدا را شكر گ__وين__د، چ__ون مردمى م__وح__د بودند و به جز خداى سبحان كسى را نمى پرستيدند.

ظاهرا جمله: «مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ...،» از قبيل اضافه صفت به موصوف باشد و معناى آيه بنابراين تقدير چنين مى شود: «بخوريد از آن چه ما روزيتان كرديم، كه همه اش پاكيزه است.» و اين معنا مناسب تر است با اظهار نزديكى و مهربانى خدا كه مقام، آن را افاده مى كند. چون مقام مى خواهد، آزادى مردم را برساند نه اين كه ممنوع

فرمانى براى خوردن غذاهاى حلال وپاكيزه روى زمين (121)

بودن آنان را افاده كند. مى خواهد

بفرمايد: اين كه از پيش خود چيزهائى را بر خود حرام كرده ايد سخنى است بدون علم و خدا آن را حلال كرده است.

«وَاشْكُرُوا لِلّهِ اِنْ كُنْتُمْ اِيّاهُ تَعْبُدُونَ _ و شكر خ_دا بگزاريد اگر تنها او را مى پرستيد!» (1)

تحريم گوشت به خاطر تنفر انسان يا ضرر جسمانى و روحانى

انسان مانند ساير حيوانات و گياهان مجهز به جهاز گوارش است، يعنى دستگاهى دارد كه اجزائى از مواد عالم را به خود جذب مى كند، به آن مقدارى كه بتواند در آن عمل كند و آن را جزء بدن خود سازد و به اين وسيله بقاى خود را حفظ نمايد، پس بنابراين

1- الميزان ج :1 ص: 644 .

(122) غذا و تغذيه انسان

براى اين گونه موجودات هيچ مانعى طبيعى وجود ندارد از اين كه هر غذائى كه براى او قابل هضم و مفيد باشد بخورد، تنها مانعى كه از نظر طبع تصور دارد اين است كه آن غذا براى آن موجودات «ضرر» داشته باشد و يا مورد «تنفر» آن ها باشد.

«ضرر» داشتن در مرحله اول براى بدن مانند خوردن چيزى مسموم و در مرحله دوم، ضرر داشتن براى روح، مثل چيزهائى كه در اديان و شرايع مختلف الهى تحريم ش__ده و امتن__اع از خ__وردن اين گونه چيزها امتناع به حسب طبع نيست، بلكه امتناع فكرى است.

وقت__ى انس__ان در ي__اب__د كه ف__لان چي__ز خوردنى براى بدن او ضرر دارد و نظام جسم__ى او را بر هم مى زن__د، براى اين كه مسم__وم است و يا خودش سم است، در چني__ن م__واردى انسان و حي__وان و نب__ات از خ__وردن امتناع مى ورزد.

اين كه انسان يا هر جاندار ديگر چيزى را پليد بداند و در نتيجه در مرحله اول، طبع او از نزديكى به آن امتناع بورزد، گاهى هم مى شود كه تنفر انسان از خوردن چيزى به حسب طبع نباشد، بلكه اين امتناعش مستند باشد به عواملى اعتقادى، چون مذهب و يا عادت قومى و سنت هاى مختلفه اى كه در مجتمعات گوناگون رائج است، مثلاً مسلمانان از گوشت خوك نفرت دارند و نصارا آن را خوراكى مطبوع و پاكيزه مى دانند و در مقابل اين دو امت، ملل غربى هستند، كه بسيارى از حيوانات - از قبيل قورباغه و خرچنگ و موش و امثال آن را با ميل و رغبت مى خورند، در حالى كه ملل مشرق زمين آن ها را پليد مى شمارند، اين قسم از امتناع، امتناع بر حسب طبع اولى نيست، بلكه بر حسب طبع ثانوى و قريحه اى است كسبى.

پس روشن شد كه انسان در تغذى به گوشت ها طرق مختلفه اى دارند، طرقى بسيار

(124) غذا و تغذيه انسان

كه از نقطه امتناع شروع و به نقطه آزادى مطلق در عرضى عريض ختم مى شود، هر چه را كه مباح و گوارا مى داند دليلش طبع او است و آن چه را كه حرام و ناگوار مى داند دليلش يا فكر او است يا طبع ثانوى او. (1)

براى شما حلال شده است. نه براى كسى كه شكار را در حالى كه محرم هستيد حلال مى داند و بدانيد كه خدا ه_ر حكم_ى را كه بخ_واهد صادر مى كند.» (1 / مائده)

«يآ اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا لا تُحِلُّوا شَعآئِرَ اللّهِ وَ لاَالشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَالْهَدْىَ وَ لاَالْقَلاآئِدَ وَ لاآآمّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْ_لاًمِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْوانا وَ اِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَئانُ قَوْمٍ اَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ اَنْ تَعْتَ__دُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الاِْثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللّهَ اِنَّ اللّهَ شَديدُ الْعِقابِ،»

«هان اى كسانى كه ايمن آورده ايد مقتضاى ايمان اين است كه - شعائر خداى و -

(126) غذا و تغذيه انسان

چهار ماه حرام را حلال مشماريد و نيز كشتن و خوردن قربانى هاى بى نشان مردم و قربانى هاى نشان دار آنان را حلال ندانيد و متعرض كسانى كه به اميد فضل و خوشنودى خدا، راه بيت الحرام را پيش گرفته اند نشويد و هرگاه از احرام درآمديد مى توانيد شكار كنيد و دشمنى و كينه كسانى كه نگذاشتند به مسجدالحرام درآئيد شما را وادار به تعدى نكند، يكديگر را در كار نيك و در تقوا يارى كنيد و در گناه و دشمنى به يكديگر كمك مكنيد و از خدا پروا كنيد، كه خدا شديدالعقاب است.»

(2 / مائده)

«حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزيرِ وَ مآ اُهِلَ لِغَيْرِاللّهِ بِه وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّ_طيحَةُ وَ مآ اَكَلَ السَّبُعُ اِلاّ ما ذَكَّيْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ اَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالاَْزْلامِ ذلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذينَ كَفَرُوا

همه گوشت چارپايان حلالند مگر.... (127)

مِنْ دينِكُمْ فَلاتَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ

الْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتى وَ رَضيتُ لَكُمُ الاِْسْلامَ دينا فَمَنِ اضْطُرَّ فىمَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لاِِثْمٍ فَاِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ،»

«اما آن گوشت ها و چيزهائى كه خوردنش بر شما حرام شده: گوشت مردار و خون و گوشت خوك و گوشت حيوانى است كه هنگام ذبح نام غير خدا بر آن برده شده و حيوانى كه خفه شده و يا به وسيله كتك مرده، يا سقوط كرده و يا به وسيله ضربت شاخ حيوانى ديگر مرده و يا درنده از آن خورده، مگر آن كه آن را زنده دريابيد و ذبح كنيد و آن چه به رسم جاهليت براى بت ها ذبح شده و نيز اين كه اموال يكديگر را به وسيله اوتار (با چوبه تير) قسمت كنيد تمام اين اعمال فسق و گناه است، امروز است كه ديگر كفار از ضديت با دين شما مأيوس شدند، ديگر از

(128) غذا و تغذيه انسان

آن ها نترسيد و تنها از من بترسيد! امروز است كه دين شما را تكميل كردم و نعمت خود بر شما تمام نمودم. و امروز است كه دين اسلام را براى شما پسنديدم _ و آن چه گفتيم حرام است در حال اختيار حرام است _ اما اگر كسى در محلى كه قحطى طعام است به مقدارى كه از گرسنگى نميرد نه زيادتر كه به طرف گناه متم__اي_ل شود مى ت__وان__د بخ__ورد. كه خ_دا آمرزگار رحيم است!» (3 / مائده)

خداى تعالى در اين آيات بر مردم منت مى گذارد كه دينشان را كامل و نعمتشان را تمام كرد و طيبات را بر ايشان، حلال و خبائث را بر ايشان حرام كرد و احكام و دست__وراتى

بر ايش__ان تش__ري__ع ك__رد كه م__ايه طهارت آنان است و در عين حال عس___ر و ح__رج__ى ه__م نم__ى آورد.

همه گوشت چارپايان حلالند مگر.... (129)

حرام مى شوند؟ (131)

كلمه «هَدْىَ» به معناى آن حيوانى است كه آدمى از شهر خود با خود به طرف مكه مى برد تا قربانى كند، از قبيل گوسفند و گاو و شتر و كلمه «قَلاآئِدَ» جمع قلاده به معناى گردن بند است و در اين جا به معناى هر چيزى است مانند نعل و مثل آن، كه به عنوان اعلام به قربانى، به گردن حيوان مى اندازند و به اين وسيله اعلام مى كنند - كه اين شتر يا گاو يا گوسفند قربانى راه خدا است، اگر احيانا گم شد و كسى او را پيدا كرد، بايد به منا بفرستد تا از طرف صاحبش قربانى شود.

«وَ اِذا حَلَلْتُ_مْ فَ__اصْط__ادُوا _ و چ__ون از اح__رام درآم__دي__د شك__ار بكني__د،» جمله: شكار بكنيد از آن جا كه در مقامى آمده كه شنونده احتمال مى داده شايد شكار كردن بعد از احرام نيز حرام باشد دلالت بر وجوب ندارد، تنها دلالت مى كند بر اين كه بعد از احرام، حرام و ممنوع نيست.

(132) غذا و تغذيه انسان

اَوْ فِسْقااُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ

تحريم خون و سه نوع گوشت (133)

باغٍ وَ لا عادٍ فَاِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحيمٌ،»

«بگو در احكامى كه به من وحى شده چيزى را كه غذاخوار تواند خورد حرام نمى يابم مگر آن كه مردارى باشد يا خون ريخته شده يا گوشت خوك كه آن پليد است يا ذبيحه غير شرعى كه نام غير خدا بر آن ياد شده و هر كه ناچار باشد نه متج__اوز و ي_ا اف__راط ك__ار (و بخورد) پروردگ_ار تو آم_رزگ_ار و رحيم است.»

(145 / انعام)

در س____وره نح____ل و س____وره بق____ره ف__رم__وده:

«اِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزيرِ وَ ما اُهِلَّ لِغَيْرِاللّهِ بِه فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَاِنَّ اللّهَ غَفُ_ورٌ رَحيمٌ،»

«خداوند تنها از ميان خوردنى ها مردار و خون و گوشت خوك و گوشت حيوانى

(134) غذا و تغذيه انسان

كه براى غير خدا ذبح شده حرام كرده است و در اين ها هم اگر كسى ناچار به خوردن شود در صورتى كه خودش خود را ناچار نكرده باشد و نيز در صورتى ك_ه در خ__وردن از ح_د اضطرار تجاوز نكند گناهى بر او نيست كه خدا غفور و رحي__م اس_ت.» (115 / نح_ل) و (173 / بق_ره)

و همه اين آيات _ به طورى كه ملاحظه مى كنيد _ آن چهار چيز را كه در صدر آيات مورد بحث ذكر شده اند حرام كرده و آيه مورد بحث از نظر استثنائى كه در ذيل آن آمده شبيه به آن آيات است، در آيه اخير مى فرمود:«فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَباغٍ وَ لا عادٍ...،» در آيه سوره مائده فرموده: «فَمَنِ اضْطُرَّ فىمَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لاِِثْمٍ _ اما اگر كسى

در محلى ك__ه قحط__ى طع__ام است به مق__دارى كه از گ_رسنگ_ى نمي__رد ن_ه زي_ادت_ر كه به

تحريم خون و سه نوع گوشت (135)

ط__رف گن__اه متم__اي__ل ش__ود مى ت_وان__د بخورد، ك_ه خ__دا آم_رزگ__ار رحي__م است!»

حيوان وحشى گوشت خوار است، چون شير و گرگ و پلنگ و امثال آن.

«مُنْخَنِقَةُ وَ مَوْقُوذَةُ وَ مُتَرَدِّيَةُ وَ نَّ_طيحَةُ وَ مآ اَكَلَ السَّبُعُ»

همه از مصاديق ميته و مردارند، به دليل اين كه يك مصداق را (در آخر اين آيه) از همه اين ها استثناء كرده و آن، همه اين نام بردگان است در صورتى كه آن ها را زنده دري__ابن__د و ذب__ح كنن__د، پس آن چ__ه در اين آيه نام برده شده مصاديق يك نوعند و براى اين افراد، آن نوع يعنى مردار را اسم برده كه عنايت به توضيح افراد آن داشته و خواسته است خوراكى هاى حرام را بيشتر بي__ان كند، نه اين كه در آيه شريفه چيز

(138) غذا و تغذيه انسان

تازه اى تشريع كرده باشد.

و هم چنين بقيه چيزهائى كه در آيه شمرده و فرموده: «وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ اَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالاَْزْلامِ ذلِكُمْ فِسْقٌ _ و آن چه به رسم جاهليت براى بت ها ذبح شده و نيز اين كه اموال يكديگر را به وسيله اوتار (با چوبه تير) قسمت كنيد...،» كه اين دو عنوان هر چند كه اولي__ن ب__ارى كه در قرآن نام برده شده اند در همين سوره بوده، وليكن از آن جا كه خداى تعالى علت حرمت آن ها را فسق دانسته و فسق در سوره انعام نيز آمده، پس اين دو ني__ز چي_ز تازه اى نبوده كه تشريع شده باشد.

اين امور پنج گانه يعنى: «مُنْخَنِقَةُ _ مَوْقُوذَةُ _ مُتَرَدِّيَةُ _ نَّ_طيحَةُ _ مآ اَكَلَ السَّبُعُ» همه از مصاديق ميته و از مصاديق آنند، به اين معنا كه مثلاً مترديه و نطيحه وقتى حرام مى شوند كه به وسيله سقوط و شاخ مرده باشند.

انواع مردارها و

كشتارهاى حرام (139)

به دليل اين كه دنبال آن مترديه و نطيحه اى را كه نمرده باشند و بشود ذبحش كرد استثناء كرده و اين بديهى است كه هيچ حيوانى را مادام كه زنده است كسى نمى خورد، وقتى آن را مى خورند كه جانش درآمده باشد، كه اين درآمدن جان دو جور است، يكى اين كه با سر بريدن جانش درآيد، ديگر اين كه اين طور نباشد و خدا سر بريده ها را استثناء كرده، پس افراد ديگرى جز ميته باقى نمى ماند، افرادى كه يا با سقوط و يا با شاخ مرده باشند و اما اگر گوسفندى - مثلاً - در چاه بيفتد و سالم از چاه بيرون آيد و چند لحظه زنده باشد، حال يا كم و يا زياد، سپس خودش بميرد و يا سرش را ببرند، ديگر مترديه اش نمى گويند، دليل اين معنا سياق كلام است، براى اين كه همه حيوانات مذكور در اين آيات حيواناتى هستند كه مرگشان مستند به آن وصفى باشد كه در آيه آمده، يعنى صفت انخناق و وقذ و تردى و نطح.

(140) غذا و تغذيه انسان

و اگر از ميان همه مردارها خصوص اين چند نوع مردار را ذكر كرد، براى اين بود كه توهمى را كه ممكن است در مورد اين ها بشود و كسانى خيال كنند كه اين ها مردار نيستند چون افرادى نادرند از بين ببرد و كسى خيال نكند مردار تنها افراد شايع از مردار است، يعنى افرادى كه در اثر بيمارى و امثال آن مرده باشند نه آن هائى كه به مرگ ناگهانى و به علتى خارجى مردار شده باشند، لذا در اين آيات به اسامى آن ها تصريح كرد و

فرمود همه اين ها افراد و مصاديق مردارند، تا ديگر جاى شبهه اى نماند.

سر پا قرار داده آن را مى پرستي_دن_د و حي__وان__ات خود را روى آن سر مى بريدند .

و غرض از نهى از خوردن گوشت حيوان هائى كه بر روى نصب ذبح مى شود اين است كه جامعه مسلمين سنت جاهليت را در بين خود باب نكنند، آرى مردم جاهليت در اطراف كعبه سنگ هائى نصب مى كردند و آن ها را مقدس شمرده و حيوانات خود را بر روى آن سن__گ ه__ا س_ر مى ب_ري_دن_د و اين يك__ى از سن__ت هاى وثني__ت ب__وده است.

«وَ اَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالاَْزْلامِ ذلِكُمْ فِسْقٌ!» كلمه ازلام به معناى تركه چوب هائى است كه

علت تحريم مردارها (143)

در ايام جاهليت وسيله نوعى قمار بوده و عمل استقسام به وسيله قداح اين بوده كه شترى و يا حيوانى ديگر را سهم بندى مى كردند، آن گاه تركه چوب ها را براى تشخيص اين كه چه كسى چند سهم مى برد و چه كسى اصلاً سهم نمى برد؟ يكى پس از ديگرى بي__رون مى كشي_دن_د و اين خود نوعى قمار بوده است:

«ذلِكُمْ فِسْقٌ _ تمام اين اعمال فسق و گناه است!» (1)

1- الميزان ج :5 ص: 265 تا 272.

(144) غذا و تغذيه انسان

مردار خون و گوشت خوك و آن چه براى غير خدا ذبح شود.

عدم انحصار تحريم هاى چهارگانه (145)

وليكن با مراجعه به سنت، به دست مى آيد كه محرمات ديگرى غير اين چهار حرام كه اص__ل در مح__رماتند ني__ز هست، كه رسول خ__دا صلى الله عليه و آله به امر پروردگارش كه فرمود:

«ما اَت_اكُمُ الرَّسُ_ولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا....!»

«هر دستورى كه رسول به شما داد بگيريد و از هر گناهى نهيتان كرد آن را ترك كنيد!» (7/حشر) بيان نموده است.

(گفتار در معناى اين آيه در الميزان در سوره بقره آيه 173 و در سوره مائده آيه 3 و در سوره انع__ام آيه 145 آم_ده است.) (1)

متعارف عموم مردم است، نه فهم افراد استثنائى كه يا از پاره اى خبائث لذت مى برند و يا از پاره اى طيبات دچار تهوع مى شوند، پس هر چيزى كه فهم عادى عموم مردم آن را طيب بداند آن طيب است و هر چيزى هم كه طيب شد حلال است.

و اگر حليت و طيب بودن را به فهم متعارف انسان ها واگذار كرديم از پيش خود نكرديم، بلكه همان طور كه گفتيم از اين جهت بود كه هيچ مطلقى شامل فرد غير متعارف نمى ش__ود و اين مس__أله در ف_ن اصول ث__اب__ت شده است. (1)

1- المي______________زان ج :5 ص: 324 .

(148) غذا و تغذيه انسان

است و نيز خطاب هاى تشريعى كه در آيات قبل و بعد است همه متوجه ايشان است. (1)

شرط اضطرار و مجوز استفاده محدود از غذاهاى حرام

1- المي_______زان ج :12 ص: 524 .

(150) غذا و تغذيه انسان

«اِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزيرِ وَ ما اُهِلَّ لِغَيْرِاللّهِ بِه فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَاِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ،»

«خداوند تنها از ميان خوردنى ها مردار و خون و گوشت خوك و گوشت حيوانى كه براى غير خدا ذبح شده حرام كرده است و در اين ها هم اگر كسى ناچار به خوردن شود در صورتى كه خودش خود را ناچار نكرده باشد و نيز در صورتى كه در خ__وردن از ح__د اضط__رار تج__اوز نكند گناهى بر او نيست كه خدا غفور و رحي_____م اس__ت.» (173 / بق_ره)

«فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ _ كسى كه ناچار شد از آن بخورد، به شرطى كه نه ظالم باشد و نه از حد تجاوز كند.»

شرط اضطرار و مجوز استفاده محدود از غذاهاى... (151)

دو كلمه «غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ،»دو حال هستند كه عامل آن ها اضطرار است و معنايش اين است كه هر كس مضطر و ناچار شد در حالى كه نه باغى است و نه متجاوز، از آن چه ما حرام كرديم بخورد، در اين صورت گناهى در خوردن آن نكرده است و اما اگر اضطرارش در حال بغى و تجاوز باشد، مثل اين كه همين بغى و تجاوز باعث اضطرار وى ش____ده ب__اشن__د. در اي__ن ص__ورت ج_ائ__ز نيس__ت از آن مح__رم__ات بخ____ورد.

«اِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ!» اين جمله دليلى است بر اين كه اين تجويز

خدا و رخصتى كه داده از ب__اب اي__ن ب__وده ك__ه خ__واست__ه است به مؤمنين تخفيفى دهد، وگرنه مناط نهى و حرمت در صورت اضطرار نيز هست. (1)

1- المي____________زان ج :1 ص: 643 .

(152) غذا و تغذيه انسان

كه خداى تعالى حكم حرمت را ب__رداشت__ه، تا اگ__ر كس__ى از روى ناچارى گوشت مردار را خورد گناه نك__رده ب_اش__د و در نتيجه مستوجب عقاب نيز نشده باشد. (1)

مِمّ_ا رَزَقَكُ__مُ اللّ_هُ حَل_لاً طَيِّب_ا وَ اتَّقُواْ اللّهَ الَّذى اَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ،»

«و بخوريد از آن چه خداوند روزيتان كرده در حالى كه حلال و طيب است و بپ____رهي_زي_د از خ__دائ_ى ك__ه شم__ا ب___ه او ايم__ان آورده اي__د.» (88 / مائده)

حرام به معناى چيزى است كه از آن منع شده باشد، چه اين منع به تسخير الهى باشد و چ__ه به من__ع قه__رى و چه به منع عقلى يا منع شرعى يا از ناحيه كسى كه اط__اع__ت ام__رش لازم اس_ت.

حلال (حل) در اصل به معناى گشودن گره است، اين كه گفته مى شود: فلان چيز

(158) غذا و تغذيه انسان

حلال است استعاره است از حل عقده، يعنى گشودن گره و به اين معنا در كلام خداى تعالى استعمال شده است، آن جا كه مى فرمايد: «كُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَللاً طَيِّبا _ بخوريد از حلال و طيب آن چه روزيتان كرده ايم!» (88 / مائده) و نيز مى فرمايد: «هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ _ اين حلال است و اين حرام.» (116 / نحل)

اين دو لفظ يعنى «حل» و «حرمت» از حقايق عرفى است، نه از مخترعات و اصطلاحات شرعى يا متشرعه و آيه مورد بحث، مؤمنين را از تحريم حلال نهى مى كند، يعنى دستور مى دهد آن چه را كه خدا بر ايشان حلال كرده بر خود حرام نكنند و اين تحريم حلال يا به اين مى شود كه در مقابل حليت شارع حرمتش را تشريع كنند و يا به اين مى شود كه كسى از انجام آن عمل حلال جلوگيرى نموده يا خودش از انجامش امتناع بورزد، چه همه اين ها تحريم و منع و در حقيقت نزاع با خداى سبحان است در

دستور

اجتناب از حرام كردن حلال هاى خدا (159)

سلطنت او و تجاوز به اوست و پرمعلوم است كه اين نزاع و تجاوز با ايمان به خدا و آيات خ__دا سازگار نيست و لذا در آيه مورد بحث نهى از اين عمل را صادر كرده و فرموده:

«يآأَيُّهَا الَّذينَ ءَامَنُوا...،» پس در حقيقت معناى آيه اين است: حرام نكنيد آن چه را كه خدا برايتان حلال كرده، با اين كه ايمان به خدا آورده ايد و خود را تسليم امر او نموده ايد.

و ذيل آيه بعدى هم كه مى فرمايد: «وَ اتَّقُواْ اللّهَ الَّذى اَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ،» اين معنا را كه آيه هم تشريع و هم جلوگيرى و هم امتناع را شامل است تأييد مى كند و اين كه كلمه طيبات را اضافه كرده است به جمله: «اَحَلَّ اللّهُ لَكُمْ،» با اين كه كلام بدون ذكر آن هم تمام بود، براى اين بود كه به تتميم جهت نهى اشاره كرده باشد و بفهماند تحريم حلال علاوه بر اين كه تجاوز از حد بندگى و معارضه با سلطنت خدا و مناقض با ايمان و تسليم است، خروج از حكم فطرت هم هست، زيرا فطرت، خود هر حلالى را پاكيزه و طيب

(160) غذا و تغذيه انسان

مى داند و از آن ها هيچ نفرتى ندارد، كما اين كه در آيه ذيل كه رسول خدا صلى الله عليه و آله شريعتى را كه آورده توصيف مى فرمايد و از اين معنايى كه گفتيم خبر داده، يعنى آن چه را كه ح__لال است طي__ب و آن چ__ه را كه ح__رام است خبي_ث و پلي__د دانسته و فرموده است:

«اَلَّذينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِىَّ الاُْمِّىَّ الَّذى يَجِدُونَهُ مَكْتُوبا عِنْدَهُمْ فِى التَّوْريةِ وَ الاِْنْجيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهيهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ

وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ وَ الاَْغْلالَ الَّتى كانَتْ عَلَيْهِمْ...،» (157 / اعراف)

و به همي_ن معن__ائى كه بي__ان ك_ردي_م ت_أيي__د مى ش_ود كه:

اولاً مراد از تحريم طيبات الزام و التزام به ترك حلال ها است.

ثانيا مراد از حل به قرينه مقابله با حرمت به طور عموم هر چيزى است كه در قبال حرمت باشد، پس هم مباحات و هم مستحبات و هم واجبات را شامل مى شود.

دستور اجتناب از حرام كردن حلال هاى خدا (161)

ثالثا مراد از اعتداء در جمله «وَ لا تَعْتَدُوآا» همان تجاوز بر خداى سبحان است نسبت ب__ه سلطن__ت تش__ريعي__ش، يا اي__ن كه م__راد تعدى از حدود اوست به كناره گيرى از اط__اع_ت و تسلي__م او و تحريم حلال هاى او.

و اين آيات همان طورى كه ملاحظه مى كنيد اطاعت خدا و رسول را از روى استقامت و التزام به آن چه تشريع فرموده، ممدوح دانسته و بر عكس خروج از مقام تسليم و رضا و التزام و انقياد را از راه تعدى و تجاوز نسبت به حدود خدا مذموم دانسته و مرتكبش را سزاوار عقاب معرفى نموده است، بنابراين محصل مفاد آيه مورد بحث نهى است از تحريم محللات، يعنى از اين كه كسى از استفاده از آن چه خدايش حلال كرده اجتناب و از نزديكى به آن امتناع ورزد، چون اين امتناع با ايمان به خدا و آيات او مناقض است و با اين نمى سازد كه محللات چيزهائى هستند كه فطرت بشر آن را طيب مى داند و هيچ گونه

(162) غذا و تغذيه انسان

پليدى در آن ها نيست تا از آن جهت از آن ها اجتناب شود و اجتناب

بى جهت تجاوز است، خداوند متجاوزين را دوست نمى دارد.

«وَ كُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَللاً طَيِّبا _ بخوريد از حلال و طيب آن چه روزيتان كرده ايم!» (88 / مائده) كلم__ه بخ__وري__د دلالت بر وجوب ندارد و تنها جواز را مى رساند و تخصيص جمله «كُلُوا» بعد از تعميمى كه در جمله «لا تُحَرِّمُوا» است.

يا تخصيص به حسب لفظ تنها است و در معناى عام و به معناى مطلق تصرف در طيبات از نعمت ها و داده هاى خدا است، چه به خوردن باشد و چه به ساير وجوه تصرف.

ممكن هم هست كه اين طور باشد و مراد از اكل همان خوردن به معناى واقعى خود باشد و سبب نزول اين دو آيه اين باشد كه بعضى ؛ از مؤمنين در روزهاى نزول اين دو آيه بعضى از خوردنى هاى طيب را بر خود حرام كرده بوده اند و روى اين فرض اين دو

دستور اجتناب از حرام كردن حلال هاى خدا (163)

آيه درباره نهى از اين عمل نازل شده باشد و اين كه در آيه اولى نهى را به طور عموم بيان فرمود نه تنها از نخوردن، از اين جهت است كه مى خواهد قاعده كلى بيان كند، چون ملاك نهى، هم در خوردنى هاى حلال است و هم در غير خوردنى ها.

و نكته اى كه در ذكر آن است اين است كه اشاره كند به اين كه حلال و طيب بودن روزى ع__ذر ب__راى كس__ى ك__ه بخ__واه__د پي_رام_ون رهبانيت بگردد باقى نمى گذارد.

در تفسير عياشى از عبداللّه بن سنان نقل شده كه گفت از امام عليه السلام پرسيدم از مردى كه به زنش مى گويد: اگر از اين به بعد من شربت حلال و

يا حرامى بياشامم تو طالق باشى و يا به بردگان خود مى گويد اگر چنين كنم شما آزاد باشيد، آيا طلاق و عتق او صحيح است؟

حض__رت ف__رم__ود: ام__ا ح__رام، ك__ه نب__اي__د ن__زديك__ش ب__رود چ__ه سوگند

(164) غذا و تغذيه انسان

بخورد و چه نخورد و اما حلالى كه سوگند بر آن خورده چون تح__ري__م ح__لال است آن ني__ز ح__رام نمى ش__ود، ب_اي_د ك_ه آن را بياشامد، زيرا حق ندارد حلالى را حرام كند.

خ__داى تع__الى مى ف__رم__ايد: «يآأَيُّهَا الَّذينَ ءَامَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّبتِ مآ اَحَلَّ اللّهُ لَكُمْ!» پس در سوگن_دى كه بر ترك ح_لال خورده چيزى بر او نيست. (1)

غذا و تغذيه انسان

تو گوئى نفوس مردم با ايمان از تشويش و اضطراب شكى كه نسبت به حلال بودن طعام اهل كتاب داشتند آرام نمى گرفته، چون قبلاً از ناحيه خداى تعالى از معاشرت و آميزش و تماس گرفتن و دوستى كردن با اهل كتاب شديدا نهى شده بودند لذا براى رفع اين اضطرابشان داستان حليت طيبات را هم ضميمه حليت طعام اهل كتاب كرد و مؤمنين فهميدند كه طعام اهل كتاب خود يكى از مصاديق طيبات حلال و از سنخ آن ها است و در نتيجه اضطرابشان زايل و دلشان آرامش ي_افت.

در اين جا سؤالى پيش مى آيد و آن اين است كه كفار هيچ ايمانى به دستورات قرآن كريم ندارند و خود را ملزم به اطاعت آن دستورها نمى دانند و از سوى ديگر از دأب قرآن كريم نيست كه با علم به بى اثر بودن تكليف مع ذلك افراد بى تفاوت را مورد تكليف قرار دهد، _ گو اين كه ما معتقديم به اين كه كفار مكلف به فروع دين هستند، همان طور كه

حلال بودن غذاى اهل كتاب (167)

مكلف به اصول مى باشند، _ وليكن اين مجوز آن نمى شود كه خداى سبحان خطابى و دستورى صادر كند كه لغو و بى اثر باشد، با اين حال چرا در آيه مورد بحث كفار را مورد تكليف قرار داده؟ در خطاب به مؤمنين فرموده طعام شما براى اهل كتاب حلال است؟ در پاسخ مى گوئيم: آرى با اين كه اهل كتاب گوششان بدهكار حلال و حرام هاى اسلام نيست، گفتن چنين چيزى لغو به نظر مى رسد و خداى سبحان تكليفى كه هيچ اثر نمى بخشد نمى كند و خطابى كه اثر نداشته باشد

نمى كند، مگر در جائى كه فنون ادبيت از قبيل التفات اقتضا كند كه مثلاً خطاب را از مردم به رسول خدا صلى الله عليه و آله و يا از كفار به مؤمنين متوجه كند.

وليكن در آيه مورد بحث جمله اى كه منشأ اين سؤال شده جمله اى مستقل و جداى از جمله قبليش نيست و خلاصه كلام اين كه در آيه مورد بحث نمى خواهد دو حكم مستقل

(168) غذا و تغذيه انسان

از يكديگر را بيان كند، يكى حلال بودن طعام مسلمانان براى اهل كتاب و ديگرى حلال بودن طعام اهل كتاب براى مسلمانان، بلكه مى خواهد يك حكم را بيان كند و آن حلال بودن طعام و رفع حرمت از آن است و بفهماند هيچ منعى در دو طرف نيست.

و اما كلمه «طعام» اين كلمه در اصل لغت به معناى هر چيزى است كه قوت و غذاى خورنده اش قرار گيرد و خورنده اى با آن گرسنگى خود را بر طرف سازد، ليكن بعضى گفته اند: مراد از طعام خصوص گندم و ساير حبوبات است، از آن جمله صاحب لسان العرب در كتاب خود گفته: اهل حجاز وقتى كلمه طعام را مطلق و بدون قرينه ذكر كنند تنها گندم را در نظر دارند و سپس مى گويد: خليل نيز گفته: در كلام عرب لفظ طعام بيشتر در خصوص گندم استعمال مى شود، اين بود سخن صاحب لسان العرب و همين معنا از كتاب نهايه تأليف ابن اثير نيز استفاده مى شود و به همين جهت در روايات وارده

حلال بودن غذاى اهل كتاب (169)

از ائمه اهل بيت عليهم السلام آمده كه مراد از طعام اهل كتاب در آيه شريف تنها گندم و ساير حبوبات است (نه

غذاى پخته و گوشت و امثال آن،) بله از بعضى از روايات چيز ديگرى استفاده مى شود، كه ان شاءاللّه تعالى بحث آن در بحث روايتى آينده مى آيد.

و به هر حال حليت در آيه شريفه شامل غذائى كه از گوشت حيوان غير قابل تذكيه چون خوك تهيه شده نمى گردد و نيز شامل غذائى كه از ذبيحه اهل كتاب تهيه گرديده و يا به نام خدا ذبح نشده نمى شود، براى اين كه خداى تعالى در آيات تحريم، گوشت خوك و گوشت ميته را حرام دانسته و ذبيحه اهل كتاب و حيوانى كه به نام خدا ذبح نشده از نظر اسلام ميته است و آيات تحريم چهار آيه است كه در سوره بقره و مائده و انعام و نحل آمده و گوشت هاى حرام را رجس و فسق و اثم خوانده و حاشا بر خداى سبحان چيزى را كه خودش رجس و فسق و اثم خوانده، حلال كند و بر حلال كردنش

(170) غذا و تغذيه انسان

منت بگذارد و بفرمايد: «اَلْيَوْمَ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ!»

علاوه بر اين محرمات عينا قبل از اين آيه در خود اين سوره آمده و احدى نمى تواند درچنين موردى سخن از نسخ بياورد و اين خود بسيار روشن است،مخصوصادر خصوص س__وره م__ائ__ده كه در رواي__اتى آم_ده كه اين سوره ناسخ دارد ولى منسوخ ندارد. (1)

و نصرانى مى دهند تا به چرا ببرد و احيانا يكى از گوسفندها دچار حادثه مى شود و چوپان سر آن را مى برد، آيا از گ__وش__ت ذبيحه او مى توان خورد؟امام صادق عليه السلام فرمود: نه بهاى آن را داخل اموال خودت كن و نه از گوشت آن بخور، براى اين كه تنها سبب حليت گوشت حيوانات بردن نام خدا است، كه در اين باره جز به مؤمنين نمى توان اعتماد كرد، مرد سائل عرضه داشت: آخر خداى تعالى فرموده: «اَلْيَوْمَ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ طَعامُ الَّذينَ اُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ،» و به حكم اين آيه طعام اهل كتاب بر ما حلال است قهرا ذبيحه آنان نيز بايد بر ما حلال باشد؟ حضرت فرمود: پدرم همواره مى فرمود: منظور از طعام اهل كتاب حبوبات و امثال آن است، (و شامل گ_وشت و امثال آن نمى شود.)

(172) غذا و تغذيه انسان

مؤلف: مرحوم شيخ در تهذيب و عياشى در تفسير خود اين روايت را از قتيبه اعشى از آن حضرت روايت كرده اند.

و اين احاديث - به طورى كه ملاحظه مى كنيد - طعامى كه در آيه شريفه از طعام هاى اهل كتاب حلال شده تفسير كرده به حبوب و اشباه آن و اين همان است كه لفظ طعام در صورتى كه مطلق و بدون قيد باشد بر آن دلالت مى كند، هم چنان كه ظاهر از روايات و داستان هائى كه از صدر اول در اين باب نقل شده همين معنا است و بدين جهت معظم علماى ما منحصرا به حليت حبوبات و اشباه آن و غذاهائى كه از آن ها تهيه شود فتوا داده اند. (1)

1- الميزان ج :5 ص: 336 .

روايات وارده در مورد طعام اهل

كتاب (173)

بودن طع__ام مسلم__ان__ان ب__راى اه__ل كت__اب و ديگ__رى ح__لال ب__ودن طع__ام اهل كتاب براى مسلمانان، بلكه مى خواهد يك حكم را بيان كند و آن حلال بودن طع__ام و رفع ح__رم__ت از آن است و بفهماند هيچ منعى در دو طرف نيست.

حليت در آيه شريفه شامل غذائى كه از گوشت حيوان غير قابل تذكيه چون خوك تهيه شده نمى گردد و نيز شامل غذائى كه از ذبيحه اهل كتاب تهيه گرديده و يا به نام خدا ذبح نشده نمى شود، براى اين كه خداى تعالى در آيات تحريم گوشت خوك و گوشت ميته را حرام دانسته و ذبيحه اهل كتاب و حيوانى كه به نام خدا ذبح نشده از نظر اسلام ميته است و آيات تحريم چهار آيه است كه در سوره بقره و مائده و انعام و

(176) غذا و تغذيه انسان

نحل آمده و گوشت هاى حرام را رجس و فسق و اثم خوانده، كه بيانش گذشت و حاشا بر خداى سبحان چيزى را كه خودش رجس و فسق و اثم خوانده، حلال كند و بر حلال كردنش منت بگذارد و بفرمايد: «اَلْيَوْمَ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ...!»

«وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالاْيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِى الاْخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ،» كلمه كفر در اصل به معناى پوشاندن است و بنابراين در تحقق معناى كفر اين معنا شرط است، كه معناى ثابتى كه پرده روى آن بيفتد وجود داشته باشد، همان طور كه كلمه حجاب در جائى مفهوم پيدا مى كند كه چيز ثابت و پيدائى باشد، تا با افتادن حجاب بر روى آن ناپيدا شود، پس معناى كفر هم وقتى تحقق مى يابد كه چيز ثابت و هويدائى باشد، كه

كافر آن را بپوشاند و اين معنا در كفران به نعمت هاى خدا و كفر به آيات او و كفر به خدا و رسولش و كفر به روز جزا وجود دارد.

شرايط و دلايل حلال شدن غذاى اهل كتاب (177)

پس اين كه در آيه مورد بحث كلمه كفر را در مورد ايمان استعمال كرده و فرموده هر كس به ايمان كفر بورزد، به مقتضاى مطلبى كه درباره كفر گفتيم بايد ايمان ثابتى وجود داشته باشد، تا كفر آن را بپوشاند و به طور مسلم منظور از ايمان معناى مصدرى آن _ باور كردن _ نيست، بلكه منظور معناى اسم مصدرى است، كه همان اثر حاصل و صفت ثابت در قلب مؤمن است، يعنى اعتقادات حقه اى كه منشأ اعمال صالح مى شود، پس برگشت معناى كفر به ايمان به اين است كه آدمى به آن چه كه مى داند حق است عمل نكند، مثلاً مشركين را دوست بدارد و با آنان اختلاط و در اعمال آنان شركت كند، با اين كه علم به حقانيت اسلام دارد و نيز مثل اين كه نماز و روزه و زكات و حج و ساير اركان اسلام را ترك كند، با اين كه يقين به ثبوت آن ها و ركن دين بودن آن ها دارد.

پس منظور از كفر به ايمان اين معنا است، وليكن در اين ميان نكته اى است و آن اين

(178) غذا و تغذيه انسان

است كه كفر بدان جهت كه به معناى ستر است و پوشاندن امور ثابته وقتى به حسب تبادر ذهنى صادق است كه در آن پوشاندن مداومتى باشد، لذا كفر به ايمان نيز در مورد كسى صادق است كه همواره عمل

به مقتضاى ايمان خود را ترك كند و هميشه و به طور دائم بر خلاف علم خود عمل نمايد و اما كسى كه در زندگيش يك بار و دوبار حق را مى پ_وش_اند و ب_رخ__لاف عل__م و ايم__انش عم__ل مى كند، به چنين كس__ى نمى گ__وين__د به ايم_ان_ش كف_ر ورزي_ده، بلك__ه مى گ_وين_د او مرتك_ب فسقى شده است.

اين را بدان جهت گفتيم تا روشن شود كه مراد از جمله: «وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالاْيمانِ،» كسانى هستند كه بر پوشاندن حق و علم و ايمان خويش مداومت دارند، هر چند كه در جمله مورد بحث مطلب با مثل يَكْفُرْ تعبير شده، كه ثبوت و دوام را مى فهماند، بنابراين كسى كه پيروى نمى كند آن چه را كه حق بودنش به نظر وى محقق شده و عمل نمى كند

شرايط و دلايل حلال شدن غذاى اهل كتاب (179)

به آن چه برايش ثابت شده، كه از اركان دين است، او كافر به ايمان است و هر عمل ص__الح__ى كه بكند حبط و بى پاداش خواهد بود، هم چنان كه در آيه مورد بحث فرمود: «فَقَ_دْ حَبِ_طَ عَمَلُهُ!»(1)

1- الميزان ج :5 ص: 324 .

(180) غذا و تغذيه انسان

كتاب را و ازدواج با زنان عفيف آنان را بر شما مؤمنين حلال

هشدارى در مورد طعام اهل كتاب (181)

كرديم براى اين بود كه در معاشرت شما با اهل كتاب تخفيف و تسهيلى فراهم آوريم، تا اين وسيله اى بشود كه شما با اخلاق اسلامى خود با يهود و نصارا معاشرت كنيد و آن__ان را شيفت__ه اس__لام بسازيد و داع_ى آن_ان باشد به سوى علم نافع و عمل صالح.

پس غرض از تشريع حكم مورد بحث اين بوده، نه اين كه مسلمين اين حكم را بهانه و وسيله قرار دهند براى اين كه خود را در پرتگاه هوا و هوس ها ساقط نموده، در دوستى و عشق ورزيدن با زنان يهودى و نصرانى بى بندوبار شوند و عاشق جمال آنان شده، در نتيجه خواه نا خواه خلق و خوى آنان را نيز متابعت نمايند و چيزى نگذرد كه خلق و خوى يهوديت و نصرانيت حاكم بر مسلمين گشته و بر خلق و خوى اسلامى مسلط گردد و آن را تحت الشعاع خود كند و فساد آنان بر صلاح اسلام چيره گردد، كه اين خود بلاى بزرگى است، كه مسلمانان را به قهقرا برمى گرداند، در نتيجه حكمى را

(182) غذا و تغذيه انسان

كه خدا در تشريعش بر مسلمانان منت نهاده بود را فتنه و محنت و مهلكه مسلمين كرده، تخفيف الهى را به صورت عذاب درآورد.

به همين جهت خداى تعالى بعد از بيان حليت طعام اهل كتاب و زنان پاكدامن ايشان، مسلمانان را از بى بندوبارى در تنعم به اين نعمت، حلال بودن طعام و زنان اهل كتاب برحذر داشته، تا بى بند و باريشان كارشان را به

كفر ايمان و ترك اركان دين و اعراض از حق نكشاند، زيرا اگر چنين كنند باعث مى شوند كه اعمالشان حبط شود و در آخرت نتيجه اى از تلاش زندگى خود نبينند: «و هر كس منكر ايمان باشد اعمالش باطل مى شود و در آخرت از زيانكاران است!»

خواننده عزيز توجه داشته باشد كه مفسرين در اين آيه يعنى آيه: «اَلْيَوْمَ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ...!» موشكافى و بررسى بسيار كرده اند كه همين خوض و دقت زياد آن ها را از

هشدارى در مورد طعام اهل كتاب (183)

راه صحيح برگردانيده، در نتيجه به تفاسير عجيب و غريبى دست زده اند، تفاسيرى كه به هيچ وجه با ظاهر آيه نمى سازد و بلكه سياق آيه با آن منافات دارد، مثل گفتار بعضى از آنان كه گفته اند: منظور از طيبات خصوص طعام طيب است، مانند بحيره و سائبه و وصيله و حامى (معانى اين چهار كلمه در تفسير آيه 103 همين سوره آمده،) و بعضى ديگرشان كه گفته اند: منظور از حليت طعام اهل كتاب، حليت به مقتضاى اصل اولى است و آن طعام هائى است كه خداى تعالى هرگز و بر هيچ قومى تحريم نكرده و گوشت حيوانات هم از همان طعام هاى حلال است، هر چند كه يهود و نصارا طبق مراسم اسلامى حيوان را ذبح نكرده باشند، بلكه به مراسم خود ذبح كرده باشند و بعضى ديگرشان كه گفته اند: مراد از طعام اهل كتاب خود طعام نيست بلكه با آنان غذا خوردن است. اين وجوه و وجوهى ديگر مثل اين ها احتمالاتى است كه مفسرين داده اند، ك__ه

(184) غذا و تغذيه انسان

خرافه گوئى و بى دليل سخن گفتن است. (1)

1- الميزان ج :5 ص: 324 .

هشدارى در مورد طعام اهل كتاب (185)

كه يعقوب بر خودش حرام كرده بود.

غذاهاى تحريم شده در بنى اسرائيل (187)

و در جمله: «قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْريةِ فَاتْلُوها اِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ،» اين مقدار دلالت هست بر اين كه، بنى اسرائيل قبل از نزول تورات منكر حليت همه طعام ها بوده اند.

اصول عقايد آنان نيز بر اين معنا دلالت دارد، چون بنى اسرائيل معتقد بوده اند بر اين كه نسخ شدن احكام از محالات است، پس يهود بالطبع نمى توانسته اند مضمون آيه زير را بپذيرند كه فرموده: «قُلْ صَدَقَ اللّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ اِبْرهيمَ حَنيفا...،» (95/آل عمران) به دست مى آيد كه يهود همين انكار خود را (اين كه قبل از تورات همه طعام ها بر آنان حلال بوده ولى به خاطر ظلمى كه كردند حلال هائى بر آن ها حرام شده،) وسيله اى قرار داده بودند براى القاى شبهه بر مسلمين و اعتراض بر گفتار رسول خدا صلى الله عليه و آله كه از ناحيه پروردگارش به مسلمانان خبر مى داد كه دين همانا ملت ابراهيم است و حنيف است، يعنى ملت فطرى است، افراط و تفريط در آن نيست. و اين، چگونه ممكن بود با اين كه بنا

(188) غذا و تغذيه انسان

به گفته آن ها (يهوديان) ابراهيم يهودى و بر شريعت تورات بود و چگونه ممكن است شريعتش مشتمل باشد بر حليت چيزى كه شريعت تورات آن را حرام مى داند، چون اين نسخ است و نسخ هم كه امرى محال است.

بنابراين روشن شد كه آيه شريفه تنها در اين مقام است كه شبهه اى را كه يهود خواسته است القا كند دفع نمايد و گويا اين شبهه را تنها براى مؤمنين القا كرده اند نه براى رسول خدا صلى الله عليه و آله و حاصلش اين است كه به مؤمنين مى گفتند: اين پيغمبر شما چگونه ممكن

است صادق باشد با اين كه از نسخ (يك مسأله محال و نشدنى) خبر مى دهد و مى گويد: خداى تعالى فقط به خاطر ظلمى كه بنى اسرائيل كردند، طيبات را بر آنان حرام كرد و اين تحريم وقتى صادق است كه قبلاً آن طيبات حلال بوده باشد و اين همان نسخ است كه بر خداى تعالى جائز نيست، چون محرمات دائما محرم است و

غذاهاى تحريم شده در بنى اسرائيل (189)

ممكن نيست حكم خدا تغيير كند.

حاصل جوابى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به تعليم خداى تعالى داده، اين است كه تورات ناطق است به اين كه همه طعام ها قبل از نازل شدن تورات حلال بوده و اگر قبول نداريد ت__وراتت__ان را بي_اوري_د و بخ_واني_د آن وق_ت معل__وم مى شود كه شما ص_ادقيد يا نه؟

«قُلْ صَدَقَ اللّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ اِبْرهيمَ حَنيفا...،» يعنى: وقتى معلوم شد در آن چه به شما خبر مى دهم و دعوتتان مى كنم، حق با من است، پس مرا پيروى كنيد و به دين من درآئيد و اعتراف كنيد به اين كه گوشت شتر حلال است و هم چنين همه طيبات كه خدا حلالش كرده، حلال است و اگر قبلاً بر شما حرام كرده بود، به عنوان مجازات و عقوبت ظلم شما بوده، هم چنان كه خود خداى تعالى اين طور خبر داده است.

ضمنا خواست اشاره كند به اين كه: دين اسلام هم كه من شما را به آن دعوت مى كنم

(190) غذا و تغذيه انسان

هم__ان دين حني__ف و فط__رى ابراهيم است، چون دين فطرى هيچ گاه انسان را از خوردن گوشت پاكيزه و رزق هاى پ__اكي_زه ديگر جلوگيرى نمى كند.

در كافى و تفسير عياشى از امام صادق عليه السلام روايت شده

كه فرمود: اسرائيل را وضع چنين بود كه هر وقت گوشت شتر مى خورد، دردى كه در خاصره داشت، شديد مى شد از اين رو اين گوشت را بر خود حرام كرد و اين قبل از نزول تورات بود و بعد از ن__زول ت_ورات نه آن را تحريم كرد و نه خودش از آن گوشت خورد.

مؤلف: اين كه در روايت فرمود: نه آن را تحريم كرد و نه خود از آن گوشت خورد منظور اسرائيل نيست چون اسرائيل در آن زمان زنده نبود، بلكه منظور موسى عليه السلام اس__ت و اگ__ر ن__ام م__وسى را نب__رد، ب__راى اين بود كه مقام، دلالت بر آن مى كرد. (1)

1- المي_____زان ج :3 ص: 534 .

غذاهاى تحريم شده در بنى اسرائيل (191)

را مقدر نكرده باشد، هر نفسى از ناحيه خداى تعالى رزقش از راه حلال و توأم با عافيت معين شده، ولى براى امتحان همان رزق را از راه حرام برايش پيش مى آورد، تا معلوم شود آيا دست به حرام دراز مى كند يا نه، اگر دست به سوى آن حرام دراز كرد، خداى تعالى همان مقدار از رزق حلالش را به عنوان تقاص سلب مى كند، البته نزد خدا غير اين دو جور رزق فضل بسيارى هست و همي__ن فضل منظور بوده كه فرموده: «وَ اسْئَلُوا اللّهَ مِنْ فَضْلِهآِ _ از خ__دا درخ__واست

آزمايش انسان ها با رزق حلال و حرام (193)

فض_ل او را بكني_د!»(1)

انصاب و ازلام هم علاوه شده است. و سياق مختلف آيات زير اين معنا را مى رس__ان__د كه ش__ارع مق__دس ش__راب را به ت__دري__ج تح__ري__م ف__رم__وده اس__ت:

«يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فيْهِمآ اِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ اِثْمُهُمآ

نوشيدنى حرام (195)

اَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما،» (219 / بقره)

«يآ اَيُّهَاالَّذينَ آمَنُوا لاتَقْرَبُوا الصَّلَوةَ وَاَنْتُمْ سَكارى حَتّى تَعْلَمُوا ماتَقُولُونَ،»

(43/نساء)

«قُ__لْ اِنَّما حَ_رَّمَ رَبِّىَ الْفَ_واحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الاِْثْ_مَ،» (33 / انعام)

خداى تعالى نهى تحريمى از خصوص شراب را به تدريج بيان فرموده، به اين معنا كه نخست شراب را در ضمن عنوان گناه كه عنوانى است عام تحريم كرده و فرموده است: بگو پروردگار من فواحش (چه علنى و چه در پنهانى) و هم چنين اثم را تحريم نموده آن گاه همان را به تحريم خاص و به صورت نصيحت بيان كرده و فرموده است: بگو كه گر چه براى مردم در اين دو يعنى شراب و قمار منافعى است، الا اين كه گناه آن دو از نفعش_ان ب__زرگ تر است.

(196) غذا و تغذيه انسان

و ني__ز ف__رم__ود: مب__ادا با اين كه مس__ت هستي__د در ص__دد نم__از خواندن برآيي__د، بلك__ه صب__ر كني__د تا آن كه به حال خ__ود آم__ده و بفهمي__د چه مى گ__وييد.

البت__ه بن__اب__راين كه م__راد از اين مست__ى، مست__ى ش__راب ب__اش__د نه مستى و بى خودى خواب، بار سوم هم او را باز به تحريم خاص وليكن با تشديد و تأكيد هر چه بيشتر بيان كرده و فرموده: «...أِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الاَْنْصابُ وَ الاَْزْلمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطنِ... فَهَ_لْ اَنْتُ_مْ مُنْتَهُونَ؟»

چ__ون اي__ن چن__د آي__ه ك__ه آخ__ري__ن آياتى است كه راجع به

تحريم شراب نازل شده از چن_د جه_ت مشتمل بر تش_دي_د و تأكي__د است:

_ يك__ى از جهت اي__ن كه كلم__ه «أِنَّمَا» در آن ب__ه ك__ار رفت__ه است.

_ دوم از اين كه شراب را پليد و رجس خوانده است.

نوشيدنى حرام (197)

_ س__وم اين ك_ه آن را عم__ل شيط__ان ناميده است.

_ چهارم از جهت اين كه مشتمل بر امر صريح است به اجتناب از آن.

_ پنجم از جه__ت اين كه فرموده است در آن اجتناب انتظار و توقع رستگارى هست.

_ ششم از اين جه__ت ك__ه مشتم__ل اس__ت بر بي__ان مف__اس_دى كه بر آشاميدن شراب مترتب است.

_ هفتم از اين كه مى پرسد، آيا اين مقدار از بيان مرتكبين اين عمل را از عمل زشتشان ب__از مى دارد يا نه؟

_ هشتم از اين كه بعد از آن همه تأكيد آنان را به اطاعت خدا و رسول امر نموده از مخالفتشان برحذر مى دارد.

_ دهم اين كه در يك آيه بعد مى فرمايد: «لَيْسَ عَلَى الَّذينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصّلِحتِ

(198) غذا و تغذيه انسان

جُناحٌ فيما طَعِمُ__وآا اِذَا مَا اتَّقَ__وا وَ ءَامَنُ__وا وَ عَمِلُوا الصّلِحتِ ثُمَّ اتَّقَوا وَ ءَامَنُوا ثُ__مَّ اتَّقَ__وا وَ اَحْسَنُ__وا وَ اللّهُ يُحِ__بُّ الْمُحْسِنينَ...،» (93 / مائده)

چ__ون اين آي__ه ني__ز خالى از دلالت بر تش__دي__د نيست.

«خَمْر» عبارت است از هر مايعى كه در اثر تخمير (ورآمدن) خاصيت سكر و مستى به خود گ_رفت_ه باشد و خ_وردنش عق_ل را تيره و بيهوده كند.

«رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطنِ،» «رِجْس» مانند نجس هر چيز پليدى را گويند و اما «رِجاسَت» به معناى وصف پليدى است، مانند نجاست و قذارت كه عبارتند از پليدى

يعنى حالت و وصفى كه طبايع از هر چيزى كه داراى آن حالت و وصف است از روى نفرت دورى مى كنند و پليد بودن اين هائى كه در آيه ذكر شده است از همين جهت است كه مشتمل بر وصفى است كه فطرت انسانى نزديكى به آن را براى خاطر آن وصفش

نوشيدنى حرام (199)

جايز نمى داند، چون كه در آن هيچ خاصيت و اثرى كه در سعادتش دخيل باشد و احتمال دهد كه روزى آن خاصيت از آن پليدى جدا شود، نمى بيند، كما اين كه چه بسا آيه شريفه: «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فيْهِمآ اِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ اِثْمُهُمآ اَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما،» (219 / بقره) هم اشاره به اين معنا داشته باشد، چون به طور مطلق گناه خمر و ميسر را بر نفع آن ها غلبه داده و هيچ زمانى را استثنا نكرده و شايد از همين جهت پليدى هاى مذكور را به عمل شيطان نسبت داده و كسى را با شيطان شريك در آن ها نكرده، چه اگر در آن ها جهت خيرى بود لابد از ناحيه غير شيطان بود و آن غير شيطان با شيطان شريك مى شد و در آيه بعد هم فرمود: «اِنَّما يُريدُ الشَّيْطنُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدوَةَ وَ الْبَغْضآءَ فِى الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ...،» يعنى شيطان مى خواهد به وسيله همين پليدى ها يعنى شراب و قمار بين شما دشمنى و كدورت بوجود آورده و مانع شما

(200) غذا و تغذيه انسان

از ذكر خدا و نماز شود.

و نيز در آيات زيادى شيطان را براى انسان دشمن معرفى نموده كه هيچ گاه خير آدمى را نمى خواهد و فرموده: «اِنَّ الشَّيْطانَ لِلاِْنْسانِ عَدُوٌّ مُبينٌ،» (5 /

يوسف) و نيز فرموده: «كُتِ_بَ عَلَيْهِ اَنَّهُ مَنْ تَوَلاّهُ فَاَنَّهُ يُضِلُّهُ،» (4 / حج) و نيز فرموده:

«وَ اِنْ يَدْعُونَ اِلاّ شَيْطانا مَريدا، لَعَنَهُ اللّهُ!» (117 و 118 / نساء) پس لعنت خود را بر او ث__اب_ت و او را از هر خي__رى ط__رد كرده است و از طرفى هم در آيات زيادى بيان فرموده كه اعمال شيطان نظير اعمال ما نيست بلكه تماسش با انسان و اعمال انسان از راه تسويل و وسوسه و اغواء است يعنى در قلب او القاآتى مى كند و در نتيجه او را گم_راه مى س_ازد، از آن جمل_ه در آيه زير از قول خود شيطان مى فرمايد:

«قالَ رَبِّ بِما اَغْوَيْتَنى لاَُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِى الاَْرْضِ وَ لاَُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَعينَ، اِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ

نوشيدنى حرام (201)

الْمُخْلَصي_نَ، ق_الَ هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُسْتَقيمٌ، اِنَّ عِبادى لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ اِلاّ مَنِ اتَّبَعَ_كَ مِنَ الْغ_اوي__نَ!» (42 / حجر)

بندگان خداى را به اغواء و گمراه ساختن تهديد كرده و خداى تعالى هم در جوابش نفوذ و قدرت وى را از بندگان خالص خود نفى كرده و فرموده: نفوذ تو تنها در گمراهانى است كه تو را پيروى كنند.

صريحا مى فرمايد: اعمال شيطان به تصرف و القا در دل ها است، از اين راه است كه انس__ان را به ضلالت دعوت مى كند.

پس از آن چه گفته شد اين معنا به خوبى روشن گرديد كه: رجس و شيطانى بودن شراب و ساير مذكورات در آيه از اين جهت است كه اين ها كار آدمى را به ارتكاب اعمال زشتى كه مخصوص به شيطان است مى كشانند و شيطان هم جز اين كارى ندارد كه

(202) غذا و تغذيه انسان

وسوسه هاى خود را

در دل ها راه داده و دل ها را گمراه كند و از همين جهت در آيه مورد بحث آن ها را رجس ناميده، چون در آيات ديگرى هم گمراهى را رجس خوانده، از آن جمله فرموده است: «...وَ مَنْ يُرِدْ اَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقا حَرَجا كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِى السَّمآءِ كَذلِكَ يَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ!» (125 / انعام) آن گاه در آيه بعدى اين معنا را كه رجس بودن اين ها ناشى از اين است كه عمل شيطان است بيان نموده و مى ف__رم__اي__د: «و جز اين نيست كه شيطان مى خواهد به وسيله شراب و قمار بين شم__ا عداوت و خش__م بين__دازد و شم__ا را از ذك__ر خ__دا و از نم__از ب__از دارد، پس آي__ا دست بردار از آن ها هستيد؟!»

شيط__ان از دع__وت به اين گونه اعمال جز شر شما را نمى خواهد و لذا گفتيم رجس از اعم__ال شيط__ان_ى است.

نوشيدنى حرام (203)

«فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ!» (90 / مائده) گفتيم: يكى از وجوهى كه نهى را در اين آيه تأكيد مى كند - بعد از ذكر مفاسد - امر به اجتناب است و اين امر براى اين است كه نهى بهتر در دل ها جاى گير شود، يكى ديگر از وجوه تأكيد اميد به رستگارى است، براى كسى كه اجتناب كند، كه خود شديدترين مراتب تأكيد را مى رساند، زيرا اين معنا را كه: امي__د رستگ__ارى نيست ب_راى كسانى كه از اين عمل اجتناب نمى ورزند، تثبيت مى كند.

«اِنَّم__ا يُريدُ الشَّيْط__نُ اَنْ يُ_وقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدوَةَ وَ الْبَغْضآءَ فِى الْخَمْ_رِ وَ الْمَيْسِرِ...،»

همان طورى كه سابقا اشاره شد سياق اين آيه بيان جمله: «مِنْ عَمَلِ الشَّيْطنِ،» يا «رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطنِ،» است و معنايش

اين است كه اين كه گفته شد اين امور از عمل شيطانند يا هم رجس و هم از عمل شيطانند براى اين است كه شيطان هيچ غرضى از اين اعمال خود يعنى خمر و ميسر ندارد، مگر ايجاد عداوت و بغضا بين شما و اين كه به اين

(204) غذا و تغذيه انسان

وسيل__ه شما را به تجاوز از حدود خدا و دشمنى با يكديگر وادار كند و در نتيجه به وسيله همي__ن ش__راب و قم__ار و انص_اب و ازلام شما را از ذكر خدا و نماز باز بدارد.

و اين كه عداوت و بغضا را تنها از آثار شراب و قمار دانسته از اين جهت است كه اين اثر در آن دو ظاهرتر است، چون معلوم است كه نوشيدن شراب باعث تحريك سلسله اعصاب شده و عقل را تخدير و عواطف عصبى را به هيجان در مى آورد و اين هيجان اعصاب اگر در راه خشم و غضب به كار رود معلوم است كه چه ثمرات تلخى به بار مى آورد و بزرگ ترين جنايت را، حتى جناياتى را كه درندگان هم از ارتكاب آن شرم دارند براى شخص مست تجويز مى كند و اگر در مسير شهوت و بهيميت قرار گيرد معلوم است كه سر به رسوائى درآورده و هر فسق و فجورى را چه درباره مال و عرض خود و چه درباره ديگران در نظرش زينت داده و او را به هتك جميع مقدسات دينى و

نوشيدنى حرام (205)

اجتماعى وا مى دارد: دزدى و خيانت و دريدن پرده محارم خود و فاش كردن اسرار و ورود به خطرناك ترين ورطه هاى هلاكت و امثال آن را در نظرش ناچيز

جلوه مى دهد، چنان كه آمار ممالك مترقى كه نوشيدن مشروبات الكلى در بينشان رواج دارد نشان داده كه درشت ترين ارقام جنايات و حوادث ناگوار و فسق و فجورهاى شرم آور و ننگين در اثر نوشيدن اي_ن آب آتشين است.

و نفع و گناهى كه در آن آيه در خمر و ميسر فرض شد طورى نيستند كه روزى از هم جدا شده و تنها نفع آن دو بماند، يا نفعش غالب شود، تا در نتيجه حلال گردد. هيچ اميدى به اين كه روزى نفع اين اعمال از گناهش بيشتر و در نتيجه مباح شوند، نيست، (دق_ت بف_رمائيد.) (1)

1- الميزان ج :6 ص: 175 .

(206) غذا و تغذيه انسان

است از تأكيد و آخر از همه اين ها تهديد به اين كه اگر بار ديگر مرتكب شوند و از دستور خدا سرپيچى كنند بدانند كه سرپيچيشان بعد از اتمام حجت و بلاغ مبين بوده است.

(208) غذا و تغذيه انسان

«لَيْ_سَ عَلَى الَّذينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصّلِحتِ جُناحٌ فيما طَعِمُوآا...،» طعم و طعام به معناى خوردن است و تنها در خوردنى ها به كار مى رود، نه خوردنى ها و آشاميدنى ها و در لسان اهل مدينه به معناى گندم است، گاهى هم اين كلمه به معناى چشيدن مزه طعام مى آيد، در آن ص__ورت ه__م در معن__اى آش__امي__دن و ه__م در معناى خوردن استعم___ال م__ى ش____ود، كم__ا اي__ن ك__ه در ق__رآن در آن ج__ا ك____ه م_ى ف_رم___اي_د:

«فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنّى وَ مَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَاِنَّهُ مِنّى،» (249 / بقره) به معناى آشاميدن آمده و در بعضى از احاديث كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله در توصيف آب زمزم فرموده دارد كه هم طعامى است براى خوردن و هم شفا براى مرض، كه به معناى غذا استعمال شده است.

آيه جواب است از سؤالى كه ممكن است به خاطر كسى بيايد و آن اين است كه با اين

تداوم تقوى و عمل صالح،... (209)

همه گناه كه در اين عمل است پس مؤمنينى كه قبل از حرام شدن آن يا قبل از نزول اين آيه مرتكب آن شده اند تكليفشان چيست؟ جواب مى دهد اگر تقوا پيشه كنند خطرى متوجهشان نيست.

و از طرفى، آيه در مقام رفع خطر از اين طعام مطلق است و اين مطلق را با اين بيان: «اِذَا مَااتَّقَوا وَءَامَنُوا وَ عَمِلُواالصّلِحتِ ثُمَ اتَّقَوا وَءَامَنُوا ثُمَّ اتَّقَوا وَ اَحْسَنُوا،» (93 / مائده) مقيد كرد

به تقوا و قدر متيقن از اين تقوا كه سه بار در آيه ذكر شده است، حق تقوا است، يعنى تق_واى شديد.

و اما اين كه سه بار تقوا را تكرار كرد و مراحل سه گانه ايمان و عمل صالح و احسان را به آن تقييد نمود براى اين بود كه تأكيد كند در اشاره به لزوم مقارنت اين مراحل با تقواى واقعى و اين كه نبايد در اين مراحل هيچ گونه غرض غير دينى در كار باشد و بايد

(210) غذا و تغذيه انسان

دانست كه تقوا يك مقام خاص دينى و معنوى نيست بلكه حالتى است روحى كه شامل تمامى مقامات معنوى مى شود، به اين معنا كه براى هر درجه و مقامى از مقامات معنوى، تقوائى است مخصوص به خود آن مقام.

پس ملخص آن چه گذشت اين شد كه مراد از آيه شريفه «لَيْسَ عَلَى الَّذينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصّلِحتِ جُناحٌ فيما طَعِمُوآا...،» اين است كه بر كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح نموده اند نسȘʠبه آن چه از شراب نوشيده و يا از ساير محرمات مرتكب شده اند حرجى نيست، اما به شرطى كه علاوه بر ايمان و عمل صالحشان در جميع مراحل و اطوار خود ايمان به خدا و رسول و احسان در عمل را دارا باشند و جميع واجبات را انج_ام داده و از جميع محرمات پرهيزكار باشند.

باداشتن چنين فضائلى اگر قبل از نزول آيه تحريم و رسيدنش بگوششان و يا قبل از

تداوم تقوى و عمل صالح،... (211)

اين كه معناى آن را فهميده باشند به يكى ازاين پليدى هاكه عمل شيطان است مبتلا بوده اند، ح_رج_ى بر آن ها نيست و خ_داى تعالى از گناهان گذشته آنان صرفنظر نموده است. (1)

كافى و تهذيب به اسناد خود از امام ابى جعفر عليه السلام نقل مى كنند كه فرمود: خداى تعالى هيچ پيغمبرى را مبعوث نفرمود مگر اين كه در علمش گذشته بود كه وقتى دين او كامل شود كمال دين او مستلزم تحريم شراب خواهد بود و هميشه شراب حرام بوده

1- المي_________زان ج :6 ص: 185 .

(212) غذا و تغذيه انسان

است، چيزى كه هست طرز تحريم در بين مردم در شريعت هر پيغمبرى نسبت به اول بعثت و آخر آن مختلف بوده، اول به طور ملايم سپس به طور جزم و قطع، چون اگر از همان بار اول آن را تحريم مى كردند و شدت عمل به خرج مى دادند مردم زير بار نرفته و به طور كلى رشته را پاره مى كردند.

و نيز حضرت ابى جعفر عليه السلام فرمود: كسى به قدر خداى تعالى در رفتار خود رعايت رفق و مدارا را نمى كند و اين هم از رفق خداى تعالى است كه تكليف را به تدريج و به ملايمت در بين بندگان خود اجرا مى نمايد، چون مى داند اگر يك باره تكليف را به دوش آنان بگذارد هلاك و گمراه مى شوند.

و در كافى به سند خود از عطاء بن يسار از ابى جعفر عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: رسول اللّه صلى الله عليه و آله فرموده است: هر مسكرى حرام و هر مسكرى خمر است.

رواياتى درباره تحريم شراب (213)

مؤلف: اين روايت از طرق اهل سنت از عبداللّه بن عمر از رسول اللّه صلى الله عليه و آله نقل شده و لفظ آن چنين است: هر مسكرى خمر و هر خمرى حرام است و بيهقى و ديگران آن را نقل كرده اند و از طريق ائمه

اهل بيت عليهم السلام نقل اين روايت كه: هر مسكرى حرام و هر چيزى كه ب__ا آن قم__ار ش_ود ميس__ر است، به ح__د استف__اض__ه رسيده است.

و در تفسير عياشى از ابى الصباح از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: من از آن جناب از نبيذ و خمر پرسيدم كه آيا هر دو به يك منزلت و هر دو حرامند؟ فرمود: نه، نبيذ به منزله خمر نيست، زيرا خداى تعالى خمر را حرام كرده چه كم باشد و چه زياد، كما اين كه ميته و خون و گوشت خوك كم و زيادش را حرام نموده و رسول اللّه صلى الله عليه و آله از هر مشروبى مسكرش را تحريم كرده و البته هر چه را كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله تحريم كند خدا تحريم كرده است.

(214) غذا و تغذيه انسان

و در كافى و تهذيب به اسناد خود از امام موسى بن جعفر عليه السلام نقل كرده كه فرمود: خداى تعالى شراب را حرام نكرده از جهت اين كه با اسم آن دشمن است، بلكه آن را تحريم فرموده براى، خاطر آثار سوء و عاقبت وخيم آن، بنابراين هر چيزى كه در اثر و ع__اقب__ت س__وء ب__ا آن ش__ري__ك ب__اش__د آن هم خم__ر و ح_رام است.

و در روايت ديگرى است كه هر چيزى كه كار خمر را بكند خمر است.

مؤلف: اخبار در حرمت خمر و ميسر از طريق شيعه و سنى از حد شمار بيرون است، اگر كسى بخواهد به همه آن ها اطلاع پيدا كند بايد به كتب حديث مراجعه نمايد. (1)

مِمّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الاَْنْعمِ نَصيبا فَقالُوا هَذالِلّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَكائِنا فَما كانَ لِشُرَكآئِهِمْ فَلا يَصِلُ اِلَى اللّهِ وَ ما كانَ لِلّهِ فَهُوَ يَصِلُ اِلى شُ_رَكآئِهِمْ سآءَ ما يَحْكُمُونَ ،»

«براى خدا از مخلوقات وى از كشت و چارپايان نصيبى نهادند و به خيال خود گفتند اين از خدا است و اين از شركاى عبادت ما است، آن چه كه سهم شركاى ايشان است به خدا نمى رسد اما آن چه از خدا است به شركايشان مى رسد چه بد حكمى است كه مى كنند.» (136 / انعام)

اين آيات عليه مشركين درباره عده اى از احكام حلال و حرام كه در خوردنى ها ميان

(216) غذا و تغذيه انسان

مش__ركي__ن داي__ر ب__وده احتج__اج نم__وده حك__م خ__دا را در آن ه__ا بي__ان مى كن__د.

قبلاً به طور اجمال فرموده بود: از آفريده هاى خدا بهره و سهمى براى خدا قرار دادند و سپس آن را تفسير نموده و به طور تفصيل فرمود: پس گفتند اين براى خداى عالم و اين براى خدايان ما و بدين وسيله زمينه را براى بيان حكم ديگرى نيز فراهم نمود و آن حكم اين بود كه مى گفتند: آن چه كه سهم شركا است به خدا عايد نمى شود، وليكن آن چ__ه كه سه__م خ__دا است به شركا هم مى رسد.

و چون اين حكم علاوه بر اين كه از اصل باطل و افتراى به خدا است توهين به خداى تعالى و ساحت او را كوچك تر از جانب بت ها دانستن است. لذا خداى تعالى با جمل__ه «س__آءَ ما يَحْكُمُ__ونَ،» آن را تقبي__ح فرمود.

مش__ركي__ن چ__ارپ__اي__ان و زراعت معين__ى را پيشك__ش خ__داي__ان خود كرده

احكام جاهليت درباره زراعت و چارپايان (217)

آن گاه مى گفتند خوردن اين ها بر

كسى حلال نيست مگر تنه__ا بر خ__دام بتكده آن هم به شرطى كه مرد باشند نه زن و چارپايانى را هم در موقع ذب__ح به اسم بت ها سر مى بريدند و نام خ__دا را نمى ب_ردند.

بچه هائى كه در شكم بحيره و سائبه باشد، مشركين آن ها را اگر زنده به دنيا مى آمدند بر مردان حلال و بر زنان حرام مى دانستند و اگر مرده به دنيا مى آمدند هم مردان از آن مى خوردند و هم زنان.

«سَيَجْزيهِمْ وَصْفَهُمْ،» يعنى به زودى خود اين حرف ها را جزا و كيفر آنان قرار مى دهيم و از اين تعبير برمى آيد كه همين حرف ها به عينه در قيامت به صورت وبال و عذاب مجسم مى شود. (1)

1- المي____زان ج :7 ص: 497 .

(218) غذا و تغذيه انسان

صورت ادامه بقاء در آتش مجسم مى گ__ردد. (دق_ت بفرمائيد.) (1)

1- المي_____________زان ج :1 ص: 645 .

خوردن آتش (221)

را كه خودتان ذبح مى كنيد مى خوريد و اما حيوانى را كه خداوند كشته است نمى خوريد؟ در پاسخ آنان اين آيات نازل شد كه فرق بين آن دو حيوان را بيان نموده و حكم خداى را اثبات كرده است.

«فَكُلُوا مِمّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ اِنْ كُنْتُمْ بِايتِه مُؤْمِنينَ!» مى فرمايد: حكمى را كه

اهميت ذبح شرعى با نام خدا (225)

خداوند تشريع فرموده (خوردن از گوشت حيوانى كه نام خدا بر آن برده شده،) بايد اطاعت كرد و آن چه را ديگران از روى هواى نفس و بدون علم، اباحه و تجويز مى كنند. (خوردن از گوشت حيوان مردار كه نام خدا بر آن برده نشده،) و بر سر آن به وحى و وسوسه شياطين با مؤمنين به مجادله مى پردازند بايد به دور انداخت.

اصل كلام همان دو جمله «فَكُلُوا مِمّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْه!» و «وَ لا تَأْكُلُوا مِمّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ!» است كه مفادش فرق گذاشتن بين حيوان ذبح شده و حيوان مردار و حليت آن و حرمت ديگرى است. مى فرمايد: شما از آن بخوريد و از اين مخوريد هر چند مش__ركي__ن ب_ا شم_ا در ف__رق بي__ن آن دو مج__ادل__ه كنن__د.

خداوند متعال آن چه را كه بر شما حرام كرده بيان فرموده و صورت اضطرار را نيز استثنا كرده است و گوشت حيوانى كه در هنگام ذبحش اسم خدا بر آن برده شده جزء

(226) غذا و تغذيه انسان

آن محرمات نيست، پس خوردن چنين گوشتى مانعى نخواهد داشت. بسيارى از مردم هستند كه كارشان گمراه ساختن ديگران است و آنان را با هواى نفس خود و بدون داشتن علم از راه به در مى برند،

ليكن پروردگارت به كسانى كه از حدود خدايى تجاوز مى كنند داناتر است.

«وَ ذَرُوا ظهِ_رَ الاِْثْمِ وَ باطِنَهُ وَ اِنَّهُ لَفِسْقٌ...!» (120 / انعام)

اين آيه گرچه به حسب مضمون مطلق است و از جميع گناهان ظاهرى و باطنى نهى مى كند ولى از سياق آيات قبل و بعد از آن استفاده مى شود كه اين آيه تمهيد و زمينه چينى است براى نهيى كه بعدا در جمله «وَ لا تَأْكُلُوا...!» مى آيد و لازمه آن اين است كه خوردن از گوشت حيوانى كه اسم خدا بر آن برده نشده حرام و از مصاديق اثم باشد، تا اين جمله مربوط به جمله «وَ ذَرُوا ظهِرَ الاِْثْمِ وَ باطِنَهُ...!» شود، پس اين خوردن،

اهميت ذبح شرعى با نام خدا (227)

اثم ظاهر يا اثم باطن هر دو مى تواند باشد، ولى از تأكيد بليغى كه در جمله «وَ اِنَّهُ لَفِسْقٌ،» است به دست مى آيد كه خوردن چنين گوشتى جزو گناهان باطنى است، وگرنه هيچ احتياجى به چنين تأكيد اكيدى نبود.

از اين بيان معل__وم ش__د ك__ه م__راد از گن__اه ظ__اه__رى آن گن__اهى است كه ش__وم__ى عاقبت و زشتى اثرش بر كسى پوشيده نيست، مانند شرك، آشوبگرى و ظلم و م__راد از گن__اه باطن__ى آن گن__اهى است كه زشتيش هم__ه كس فهم نيست، مانند خوردن ميته، خون و گوشت خوك، اين قسم از گناه با تعليم خ_دايى شن__اخته مى شود و عق__ل نيز گ__اهى آن را درك مى كن__د.

تقدير جمله «وَ اِنَّهُ لَفِسْقٌ،» در حقيقت چنين است:

خوردن از گوشت ميته و گوشتى كه در هنگام ذبحش اسم خدا بر آن برده نشده

(228) غذا و تغذيه انسان

فس__ق است و هر فسق__ى اجتن__ابش واج__ب

است پس اجتناب از خوردن چنين گوشتى نيز واجب است.

جمله «وَ اِنْ اَطَعْتُمُوهُمْ اِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ!» تهديد مى كند مخالفت كنندگان را به خروج از ايمان و معنايش اين است كه: اگر شما مشركين را در خوردن از گوشت ميته اطاعت كنيد شم__ا نيز م__انند ايشان مشرك خواهيد شد! (1)

1- المي____زان ج :7 ص: 456 .

اهميت ذبح شرعى با نام خدا (229)

داده؟ و رحم__ت واسع__ه اش چگ__ون__ه ب__ا اي__ن تبعي__ض در مخل_وق_اتش مى س__ازد؟ كه هم_ه جان داران را ف__دائ__ى و قربانى انسان بسازد؟

جواب از اين سؤال در يك جمله كوتاه اين است كه اساس شرايع دين و زيربناى آن حكمت و مصالح حقيقى است، نه عواطف وهمى، خداى تعالى در شرايعش حقائق و مصالح حقيقى را رعايت كرده، نه عواطف را كه منشأش وهم است.

تقابل ذبح وعاطفه و فلسفه تجويز ذبح در قانون الهى (231)

توضيح اين كه اگر خواننده محترم وضع زندگى موجوداتى را كه در دسترس او است به مقدار توانائيش مورد دقت قرار دهد، خواهد ديد كه هر موجودى در تكون و در بقايش تابع ناموس تحول است و مى فهمد كه هيچ موجودى نيست، مگر آن كه مى تواند به موجودى ديگر متحول شود و يا موجودى ديگر به صورت خود او متحول گردد، يا بدون واسطه و يا با واسطه و هيچ موجودى ممكن نيست به وجود آيد مگر با معدوم شدن موجودى ديگر و هيچ موجودى باقى نمى ماند مگر با فنا شدن موجودى ديگر، بنابراين عالم ماده عالم تبديل و تبدل است و اگر بخواهى مى توانى بگوئى عالم أكل و مأكول است (پي__وست__ه م__وج__ودى م__وج__وداتى ديگ__ر را مى خورد و جزء وجود خود مى سازد.)

مى بيني__د ك__ه م__وج__ودات م_رك_ب زمين__ى از زمي__ن و م__واد آن مى خورند و

(232) غذا و تغذيه انسان

آن را جزء وجود خود مى نمايند و به آن صورت مناسب با صورت خود و يا مخصوص به خود مى دهند و دوباره زمين خود آن م__وج__ود را مى خ__ورد و ف__ان__ى مى سازد.

گياهان از زمين سردر مى آورند و با مواد زمينى تغذيه مى كنند و از هوا استنشاق مى نمايند

تا به حد رشد برسند، دوباره زمين آن گياهان را مى خورد و ساختمان آن ها را كه مركب از اجزائى است تجزيه نموده، اجزاى اصلى آن ها را از يكديگر جدا و به صورت عناصر اوليه درمى آورد و مدام و پى در پى هر يك به ديگرى برمى گردد زمين گياه مى شود و گياه زمين مى شود، قدمى فراتر مى گذاريم، مى بينيم حيوان از گياهان تغذيه مى كند آب و هوا را جزء بدن خود مى سازد و بعضى از انواع حيوانات چون درندگان زمينى و هوائى حيوانات ديگر را مى خورند و از گوشت آن ها تغذيه مى كنند، چون از نظر جهاز گوارش مخصوص كه دارند چيز ديگرى نمى توانند بخورند، ولى

تقابل ذبح وعاطفه و فلسفه تجويز ذبح در قانون الهى (233)

كبوتران و گنجشكان با دانه هاى گياهان تغذى مى كنند و حشراتى امثال مگس و پشه و كك از خون انسان و ساير جانداران مى مكند و هم چنين انواع حيواناتى ديگر كه غذاهائى ديگر دارند و سرانجام همه آن ها خوراك زمين مى شوند.

پس نظام تكوين و ناموس خلقت كه حكومتى على الاطلاق و به پهناى همه عالم دارد، تنها حاكمى است كه حكم تغذى را معين كرده، موجودى را محكوم به خوردن گياه و موجودى ديگر را محكوم به خوردن گوشت و يكى ديگر را به خوردن دانه و چهارمى را به خوردن خون كرده و آن گاه اجزاى وجود را به تبعيت از حكمش هدايت نموده است و نيز او تنها حاكمى است كه خلقت انسان را مجهز به جهاز گوارش گياهان و نباتات كرده، پيشاپيش همه جهازها كه به وى داده دندان هائى است كه در فضاى دهان او به رديف چيده، چند عدد آن براى بريدن، چند عدد

براى شكستن و گاز گرفتن و آسياب

(234) غذا و تغذيه انسان

كردن كه اولى را ثنائيات، دندان جلو و دومى را رباعيات و سومى را انياب دندان نيش و چهارمى را طواحن دندان آسياب يا كرسى مى ناميم و همين خود دليل بر اين است كه انسان گوشت خوار تنها نيست، وگرنه مانند درندگان بى نياز از دندان هاى كرسى _ طواحن - بود و علف خوار تنها نيز نيست، وگرنه مانند گاو و گوسفند بى نياز از ثنايا و انياب بود، پس چون هر دو نوع دندان را دارد مى فهميم كه انسان هم علف خوار است و هم گوشت خوار.

قدمى به عقب تر از دندان ها به مرحله دوم از جهاز گوارش مى گذاريم، مى بينيم قوه چشائى - ذائقه انسان تنها از گياهان لذت و نفرت ندارد، بلكه طعم خوب و بد انواع گوشت ها را تشخيص مى دهد و از خوب آن ها لذت مى برد، در حالى كه گوسفند چنين تشخيص نسبت به گوشت و گرگ چنين تشخيص نسبت به گياهان ندارد، در مرحله

تقابل ذبح وعاطفه و فلسفه تجويز ذبح در قانون الهى (235)

سوم به جهاز هاضمه او مى پردازيم، مى بينيم جهاز هاضمه انسان نسبت به انواع گوشت ها اشتها دارد و به خوبى آن را هضم مى كند، همه اين ها هدايتى است تكوينى و حكمى است كه در خلقت مى باشد، كه تو انسان حق دارى گوسفند را مثلاً ذبح كنى و از گوشت آن ارتزاق نمائى، آرى ممكن نيست بين هدايت تكوين و حكم عملى آن فرق بگذاريم، هدايتش را بپذيريم و تسليم آن بشويم، ولى حكم اباحه اش را منكر شويم.

اسلام هم - همان طور كه بارها گفته شد - دين فطرى است - همّى به جز احياء

آثار فطرت كه در پس پرده جهل بشر قرار گرفته ندارد و چون چنين است به جز اين نمى توانسته حكم كند، كه خوردن گوشت پاره اى حيوانات حلال است، زيرا اين حكم شرعى در اسلام مطابق است، با حكم اباحه اى تكوينى.

اسلام همان طور كه با تشريع خود اين حكم فطرى را زنده كرده، احكام ديگرى را كه

(236) غذا و تغذيه انسان

واضع تكوين وضع كرده نيز زنده كرده است و آن احكامى است كه قبلاً ذكر شد، گفتيم با موانعى از بى بندوبارى در حكم تغذى منع كرده، يكى از آن موانع حكم عقل است كه اجتناب از خوردن هر گوشتى كه ضرر جسمى يا روحى دارد را واجب دانسته، مانع ديگر، حكم عواطف است، كه از خوردن هر گوشتى كه طبيعت بشر مستقيم الفطرة آن را پليد مى داند نهى كرده و ريشه هاى اين دو حكم نيز به تصرفى از تكوين برمى گردد. اسلام هم اين دو حكم را معتبر شمرده، هر گوشتى كه به نمو جسم ضرر برساند را حرام كرده، هم چنان كه هر گوشتى كه به مصالح مجتمع انسانى لطمه بزند را تحريم نموده، مانند (گوشت گوسفند يا شترى كه براى غير خدا قربانى شود،) و يا از طريق قمار و استقسام به ازلام و مثل آن تصاحب شده باشد و نيز گوشت هر حيوانى كه طبيعت بش__ر آن را پلي__د مى دان__د، را تحريم كرده است.

تقابل ذبح وعاطفه و فلسفه تجويز ذبح در قانون الهى (237)

و اما اين كه گفتند حس رأفت و رحمت با كشتن حيوانات و خوردن گوشت آنها نمى سازد، جوابش اين است كه آرى هيچ شكى نيست كه رحمت خود موهبتى است لطيف و

تكوينى، كه خداى تعالى آن را در فطرت انسان و بسيارى از حيوانات كه تاكنون به وضع آن ها آشنا شده ايم به وديعه نهاده، الا اين كه چنان هم نيست كه تكوين حس رحمت را حاكم على الاطلاق بر امور قرار داده باشد و در هيچ صورتى مخالفت آن را جائز نداند و اطاعتش را به طور مطلق و در همه جا لازم بشمارد، خوب وقتى تكوين خودش رحمت را به طور مطلق و همه جا استعمال نمى كند ما چرا مجبور باشيم او را در همه امور حاكم قرار دهيم، دليل اين كه تكوين رحمت را به طور مطلق استعمال نمى كند وجود دردها و بيمارى ها و مصائب و انواع عذاب ها است.

از سوى ديگر اين صفت يعنى صفت رحمت اگر در حيوانات به طور مطلق خوب و

(238) غذا و تغذيه انسان

نعمت باشد در خصوص انسان چنين نيست، يعنى مانند عدالت بدون قيد و شرط و به طور على الاطلاق فضيلت نيست، چون اگر اين طور بود مؤاخذه ظالم به جرم اين كه ظلم كرده و مجازات مجرم به خاطر اين كه مرتكب جرم شده درست نبود و حتى زدن يك سيلى به قاتل جنايتكار صحيح نبود، زيرا با ترحم منافات دارد - و هم چنين انتقام گرفتن از متجاوز و به مقدار تعدى او تعدى كردن درست نبود و حال اگر ظالم و مجرم و جانى و متجاوز را به حال خود واگذاريم دنيا و مردم دنيا تباه مى شوند.

و با اين حال اسلام امر رحمت را بدان جهت كه يكى از مواهب خلقت است مهمل نگذاشته، بلكه دستور داده كه رحمت عمومى گسترش داده شود

و از اين كه حيوانى را بزنند نهى كرده و حتى زدن حيوانى را كه مى خواهند ذبح كنند منع نموده و دستور اكيد داده مادام كه حيوان ذبح شده جانش بيرون نيامده اعضائش را قطع و پوستش را نكنند،

تقابل ذبح وعاطفه و فلسفه تجويز ذبح در قانون الهى (239)

- و تحريم منخنقه و موقوذه از همين باب است - و نيز نهى كرده از اين كه حيوانى را پيش روى حيوان ديگرى مثل آن ذبح كنند و براى ذبح كردن حيوان راحت ترين و ملايم ترين وضع را مقرر فرموده و آن بريدن چهار رگ گردن او است، (دو تا لوله خون و يك لوله تنفس و يك لوله غذا،) و نيز دستور فرموده حيوانى را كه قرار است ذبح شود آب در اختي__ارش بگ__ذاري__د و از اين قبي__ل احك__ام ديگ__رى كه تفصيل آن ها در كتب فقه آمده است.

و با همه اين ها اسلام دين تعقل است، نه دين عاطفه و در هيچ يك از شرايعش عاطفه را بر احكام عقلى كه اص__لاح گ__ر نظ__ام مجتم__ع بش__رى است مقدم نداشته و از احكام عاطفه تنها آن احكامى را معتب__ر شم__رده ك__ه عق__ل آن را معتبر شمرده است، كه ب__رگش_ت آن ني_ز ب_ه پي_روى حك_م عقل است. (1)

(240) غذا و تغذيه انسان

رحم دل نسبت به فرد مرحوم تلطف و مهربانى كند و اين خود صفتى است جسمانى و مادى كه خداى تعالى از داشتن آن متعالى است، _

1- الميزان ج :5 ص: 296 .

بحثى در ذبح اسلامى و موضوع رحمت الهى (241)

«تَعالَى اللّهُ عَنْ ذلِكَ عُلُوا كَبيرا،» و اما رحمت در خداى تعالى معنايش افاضه خير بر مستحق خير است، آن هم به مقدارى كه استحقاق آن را دارد و به همين جهت بسا مى شود كه عذاب را رحمت خدا و به عكس رحمت او را عذاب تشخيص مى دهيم - هم چنان كه تشريع حكم تذكيه حيوانات را براى حيوانات عذاب مى پنداريم - پس اين فكر را بايد از مغز بيرون كرد كه احكام الهى بايد بر طبق تشخيص ما كه ناشى از عواطف ك__اذب__ه بش__رى است، ب__وده باش__د و مصالح تدبير در عالم تشريع را به خاطر اين گونه امور باطل ساخته و يا در اين كه شرايعش را مطابق با واقعيات تشريع كرده باشد مسامحه كند.

پس از همه مطالب گذشته اين معنا روشن گرديد كه اسلام در تجويز خوردن گوشت حيوانات و هم چنين در جزئيات و قيد و شرط هائى كه در اين تجويز رعايت

(242) غذا و تغذيه انسان

نموده امر فطرت را حكايت كرده، فطرتى كه خداى تعالى بشر را بر آن فطرت خلق كرده است: «فَاَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّينِ حَنيفا فِطْرَتَ اللّهِ الَّتى فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها لا تَبْ_ديلَ لِخَلْ_قِ اللّهِ ذلِ__كَ ال_دّي_نُ الْقَيِّ___مُ!» (30 / روم) (1)

مى كند و در هنگام ذبح «لا اِلهَ اِلاَّ

1- الميزان ج :5 ص: 296 .

روايات وارده در زمينه ذبح چهارپايان (243)

اللّهُ» و يا «سُبْحانَ اللّهِ» و يا «الْحَمْدُ لِلّهِ» و يا «اللّهُ اَكْبَرُ» مى گويد آيا اين گونه ذكرها كف__اي_ت از «بِسْ_مِ اللّه» مى كن_د؟ ف_رم_ود: آرى هم_ه اين ها اسم_اى خ_داى تعالى است.

و نيز در تفسير عياشى از ابن سنان روايت شده كه گفت: از امام صادق عليه السلام پرسيدم آيا خوردن ذبيحه پسر بچه و زنان حلال است؟ فرمود: آرى، در صورتى كه زن مسلمان باشد و در هنگام ذبح اسم خدا را ببرد ذبيحه اش حلال است و هم چنين پسر بچه در صورتى كه بازويش قدرت ذبح را داشته باشد و در هنگام ذبح اسم خدا را ببرد ذبيحه اش حلال است و اگر هم مرد مسلمان بردن اسم خدا را فراموش كند باز خوردن ذبيحه اش اشكال ندارد، مگر آن كه در دين متهم باشد. (يعنى در اثر اتهام گمان برى كه گفتن «بِسْمِ اللّه» را عمدا ترك نموده است.)

و نيز در همان كتاب از حمران روايت شده كه گفت: من از امام صادق عليه السلام شنيدم كه

(244) غذا و تغذيه انسان

در ب__اره ذبيحه ناصبى و يهودى مى فرمود: ذبيحه آنان را مخور مگر آن كه بشنوى كه در هنگ__ام ذب__ح اس__م خ__دا را برده اند، مگر نشنيده اى قول خ__داى تع__الى را كه مى فرمايد: «وَ لا تَأْكُلُوا مِمّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ!» (1)

طرز تذكيه حيوان نيمه جان (245)

«اما آن گوشت ها و چيزهايى كه خوردنش بر شما حرام شده گوشت مردار و خون و گوشت خوك و گوشت حيوانى است كه هنگام ذبح نام غير خدا بر آن برده شده و حيوانى كه خفه شده و يا به وسيله كتك مرده، يا سقوط كرده و يا به وسيله ض__رب_ت ش__اخ حي_وانى ديگر مرده و يا درنده از آن خورده، مگر آن كه آن را زنده در يابيد و ذبح كنيد...!» (3 / مائده)

«اِلاّ ما ذَكَّيْتُمْ،» اين جمله استثنائى است كه از نام برده ها آن چه قابل تذكيه است را خارج مى سازد و تذكيه عبارت است از بريدن چهار لوله گردن، دو تا رگ خون، كه در دو طرف گردن است و يكى لوله غذا و چهارمى لوله هوا و اين در جائى است كه اين حيوان نيمه جانى داشته باشد، دليل داشتن نيمه جان اين است كه وقتى چهار رگ او را مى زنند

(246) غذا و تغذيه انسان

حركتى بكند، يا دم خود را تكان دهد و يا صداى خرخر از گلو درآورد و اين استثناء همان طور كه قبلاً گفتيم متعلق است به همه عناوين شمرده شده در آيه، نه به خصوص عن_وان آخ__رى، يعن_ى «نَّ_طيحَةُ» چ_ون مقيد كردنش به آخرى سخنى است بى دليل. (1)

1- الميزان ج :5 ص: 268 .

طرز تذكيه حيوان نيمه جان (247)

را جائز دانسته، ليكن اين سؤال پيش مى آيد كه چرا اسلام به خوردن گوشت حيواناتى كه خودشان مى ميرند اكتفا نكرد، يا اين كه اگر اكتفا كرده بود مسلمين هم گوشت مى خوردند و هم كارد به دست نمى گرفتند و با كمال بى رحمى حيوانى را سر نمى بريدند، در نتيجه عواطف و رحمتشان جريحه دار نمى شد؟ جواب اين سؤال از بياناتى كه در فصل دوم گذشت روشن گرديد، چون در آن جا گفتيم رحمت به معناى

(248) غذا و تغذيه انسان

رقت قلب واجب الاتباع نيست و عقل پيروى آن را لازم نمى داند، بلكه پيروى از آن را باعث ابطال بسيارى از احكام حقوقى و جزائى مى داند و خواننده عزيز توجه فرمود كه اسلام در عين اين كه احكامش را تابع مصالح و مقاصد واقعى قرار داده، نه تابع عواطف، مع ذلك در به كار بردن رحمت به آن مقدار كه ممكن و معقول بوده از هيچ كوششى فروگذار نكرده، هم مصالح واقعى را احراز نموده و هم ملكه رحمت را در بين نوع بشر حفظ كرده است.

علاوه بر اين كه (همه مى دانيم بيشتر گاو و گوسفند و شترانى كه مى ميرند علت مرگشان بيمارى هائى است كه اگر گوشت آن ها خورده شود انسان ها هم به همان بيمارى ها مبتلا مى گردند.) و مزاج آنان تباه و بدن ها متضرر مى شود و اين خود خلاف رحمت است و اگر بشر را محكوم مى كرد به اين كه تنها از گوشت حيوانى بخورد كه

فلسفه حلال شدن گوشت ذبيحه با تذكيه (249)

مثلاً از كوه پرت شده، آن وقت مى بايستى همه افراد بشر دور دنيا بچرخند ببينند كجا حيوانى از كوه پرت شده است و اين

براى بشر حكمى حرجى و خلاف رحمت است. (1)

و نيز آن چه كه از ميان حيوانات شكارى كه تعليم داده ايد از قبيل سگ و باز و ببر تنها سگ، شكار كند به شرطى كه تعليم يافته باشد مى توانيد از نيم خورده آن ها بخوريد و به شرطى كه هنگام رها كردن سگ، جهت شكار نام خدا را برده باشيد و از خدا بترسيد و در شكار حيوانات زياده روى مكنيد، كه خدا در حساب گرى سريع است!» (4 / مائده)

جَوارِح جمع جارِحَه به معناى هر حيوانى است كه به دنبال شكار باشد و غذاى خود را از اين راه فراهم كند (و ساختمان بدنيش مجهز به جهاز شكار است،) مانند مرغان شك__ارى چ__ون ب__از و درن__دگانى چون انواع سگ ها و پلنگ ها.

و كلمه «مُكَلِّبين» در اصل به معناى تعليم دادن و تربيت كردن سگ براى شكار است

شكار به وسيله سگ شكارى و ذبح شرعى آن (255)

و يا به معناى نگهدارى سگ براى شكار و به كار زدن آن در شكار است و از اين كه جمله: «وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ،» را مقيد كرد به قيد «مُكَلِّبينَ» فهميده مى شود كه حكم حلال بودن نيم خورده جوارح مختص به سگ شكارى است و از سگ شكارى به ساير درندگان تجاوز نمى كند.

و جمله: «مِمّآ اَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ،» قيد ديگرى است كه حكم حلال بودن نيم خورده سگان را مقيد مى كند به صورتى كه سگ، شكار را براى صاحبش گرفته باشد نه براى خودش. (پس اگر بدون فرمان صاحبش شكارى را صيد كرد، در صورتى كه صاحبش آن را م__رده بي__ابد ح_لال نيس_ت.)

و جمله: «وَ اذْكُرُوا اسْمَ اللّهِ عَلَيْهِ،» آخرين شرط حلال بودن شكار سگ است و

آن اين است كه صيد علاوه بر اين كه بايد به وسيله حيوان تعليم يافته شكار شده و

(256) غذا و تغذيه انسان

صاحبش آن را فرمان داده باشد، صاحب حيوان هنگام فرمان دادن و روانه كردن س_گ، نام خ_دا را ذكر كرده باشد.

و حاصل معناى آيه اين است كه درندگان تعليم يافته - كه همان سگ شكارى باشد _ اگر براى شما چيزى از حيوانات وحشى حلال گوشت را كه جز با سر بريدن حلال نمى شود شكار كرد و شما هنگام فرمان دادن نام خدا را برده باشيد آن شكار براى شما حلال است، البته اين در صورتى است كه درنده آن حيوان را قبل از رسيدن شما كشته باشد، همين كشتن درنده حكم سربريدن را دارد و اما اگر زخمى كرده باشد، شما آن را زنده دري__ابي__د، ت__ذكي__ه آن تنه__ا ب__ه اين است كه ذبحش كنيد و در اين صورت نيازى به حكم صي__د س__گ نيست زي__را حك__م چنين شك__ارى همان حكم ساير حيوانات حلال گوشت است.(1)

شكار به وسيله سگ شكارى و ذبح شرعى آن (257)

و تجاوزها و دام اندازى ها و بى خبر كشتن حيوانات بى زبان

1- المي_____________زان ج :5 ص: 323 .

(258) غذا و تغذيه انسان

هم__ان ط__ور كه بسيار به چش_م خود ديده ايم جز سوء عاقبت و نكبت ثمره اى ندارد. (1)

شده است.

جمله: «تَنالُهُ اَيْديكُمْ وَ رِماحُكُمْ،» مى خواهد حكم را به شكار از جهت آسانى و

گوشت شكارهاى دريائى و صحرائى (261)

دشوارى تعميم دهد، يعنى چه آن شكار آسان به دست آيد مانند جوجه هاى مرغ و بره هاى وحشى و تخم مرغ هاى وحشى كه با دست و به آسانى صيد مى شوند و چه به دشوارى به دست آيد مانند حيوانات وحشى بزرگ كه عادتا جز به وسيله سلاح شكار نمى شود، مشمول اين حكم هستند:

و ظاهر آيه و سياقش اين است كه مقدمه است براى حكم مشددى كه در آيه دومى است:

«يأآَيُّهَا الَّذينَ ءَامَنُواْ لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ اَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدا فَجَزآءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيا بلِغَ الْكَعْبَةِ اَوْ كَفّارَةٌ طَعامُ مَسكينَ اَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياما لِيَذُوقَ وَ بالَ أَمْرِهِ عَفَا اللّهُ عَمّا سَلَفَ وَ مَنْ عادَ فَيَنْتَقِمُ اللّهُ مِنْهُ وَ اللّهُ عَزيزٌ ذُوانْتِق_امٍ،»

(262) غذا و تغذيه انسان

«اى كسانى كه ايمان آورديد شكار را نكشيد در حالى كه شما در احراميد و كسى كه از شما عمدا شكارى بكشد كفاره آن نظير همان شكار است از چهارپايان اهلى، دو نفر از شما كه صاحب عدالتند حكم به آن مى كنند، در حالى كه آن كفاره را هدى قرار داده و آن را ب_ه كعب_ه مى رس_اند.

يا اين كه كفاره اش طعام دادن به مسكينان و يا به جاى اطعام هر مسكين يك روز روزه است تا بچشد كيف_ر ناف_رمانى خ__ود را!

خداوند گناهان گذشته را عفو كرده است و اگر كسى دوباره چنين معصيتى كند پس خدا از او انتقام مى گيرد و خ_داوند عزيز و انتق_ام گير

است.» (95 / مائده)

اول آيه نهى است از كشتن شكار، ليكن جمله بعدى يعنى «اُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ،»

گوشت شكارهاى دريائى و صحرائى (263)

(96 / مائده) تا اندازه اى آن را از جهت صيد بودن تفسير مى كند و مى فهماند مراد از آن صيد، صيد خشكى و صحرايى است، چنان كه از جهت معناى قتل جمله: «وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدا فَجَزآءٌ...،» با كلمه «مُتَعَمِّدا» آن را تفسير مى نمايد و ظاهر تعمد مقابل خطاست و معناى قتل خطايى اين است كه قتل را بدون قصد انجام دهد مثلاً به منظور تمرين در تيراندازى تير به هدفى مى اندازد، اتفاقا نيز به شكارى اصابت مى كند و آن را از پاى درمى آورد، بنابراين از آيه استفاده مى شود كه اگر تير و يا سلاح ديگر خود را به قصد شكار به كار برد و شكار را از پاى درآورد كفاره واجب مى شود، چه اين كه به ياد احرامش باشد يا آن را فراموش كرده باشد.

«فَجَزآءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيا بلِغَ الْكَعْبَةِ،» ظاهرا معنايش اين است كه اگر چنين كند به عهده اوست اين كه جزا و كفاره آن را حيوانى اهلى

(264) غذا و تغذيه انسان

نظير حيوانى كه كشته است بدهد و تشخيص اين كه اين حيوان نظير آن شكار هست يا نيست به عهده دو نفر از مردان عادل و دين دار شما است و در حالى اين جزا جزاى در راه خدا مى شود كه به صورت هدى درآيد، يعنى به مكه فرستاده شود تا طبق دستور سنت در خود مكه يا در منا نحر و يا ذبح شود.

«اَوْ كَفّارَةٌ طَعامُ مَسكينَ اَوْ

عَدْلُ ذلِكَ صِياما،» دو خصلت ديگرى است براى كفاره صيد در حرم و اما اين كه آيا بين اين سه خصلت ترتيب هست، يعنى اگر ممكن است اول هدى كردن حيوانى نظير آن شكار، اگر ممكن نشد اطعام مساكين و اگر اين نيز ميسور نشد به همان مقدار روزه واجب است، يا اين كه ترتيب در بين نيست حتى اگر دو كفاره اولى هم ممكن باشد مى تواند سومى را اختيار كند؟ اين سؤالى است كه جوابش را بايد از اخبار استفاده كرد، وگرنه صرف اين كه كلمه «اَو» در آيه به كار رفته دلالت بر عدم

گوشت شكارهاى دريائى و صحرائى (265)

ترتيب ندارد و بيش از ترديد را نمى رساند، چيزى كه هست اين كه فرمود: «اَوْ كَفّارَةٌ» از آن جا كه طعام مساكين را كفاره ناميد سپس معادل آن را از روزه معتبر دانست خالى از اشعار به ترتيب بين سه خصلت نيست. «لِيَذُوقَ وَ بالَ أَمْرِهِ،» از آيه شريفه اين معنا كه كفاره خود نوعى از مجازات است به خوبى استفاده مى شود.

«عَفَا اللّهُ عَمّا سَلَفَ وَ مَنْ عادَ فَيَنْتَقِمُ اللّهُ مِنْهُ...،» اين كه عفو را متعلق به ما سلف - كارهاى گذشته - فرموده قرينه است بر اين كه مراد از ما سلف شكارهائى است كه قبل از نزول اين آيه در حال احرام كرده اند، نه شكارهايى كه در حين نزول اين آيه و يا بعد از آن صيد شده اند، بنابراين جمله «عَفَا اللّهُ...» براى اين است كه كسى خيال نكند آيه كفاره شامل شكارهاى سابق بر نزول حكم هم هست، بنابراين خود يكى از ادله اى است كه مى توان به آن استدلال كرد

بر اين كه صحيح است عفو خداوند شامل عملى شود كه

(266) غذا و تغذيه انسان

گ_رچه گن__اه نيست ليك_ن در طبع__ش مفس__ده اى است كه اقتضاى نهى مولوى را دارد.

اما اين كه فرمود: «وَ مَنْ عادَ فَيَنْتَقِمُ اللّهُ مِنْهُ وَ اللّهُ عَزيزٌ ذُوانْتِقامٍ،» ظاهر جمله «فَيَنْتَقِمُ اللّهُ مِنْهُ،» اين است كه مى خواهد از يك امر آينده خبر دهد، نه از حكمى فعلى و اين خود شاهد است بر اين كه مراد از عود تكرار عملى است كه كفاره به آن متعلق شده است و در نتيجه مراد از انتقام، عذاب الهى خواهد بود، نه همان كفاره.

بنابراين، آيه شريفه با صدر و ذيلش در صدد بيان جهات مسأله قتل صيد است، كه خدا از آن چه قبل از نزول آيه ارتكاب شده عفو فرموده و هم اين كه از اين به بعد هر كس مرتكب شود كفاره اى شبيه به آن چه صيد كرده به گردنش مى آيد و هم اين كه اگر بار دوم آن را مرتكب شود كفاره نداشته و خداوند عذابش مى كند. بيشتر اخبارى كه از ائمه اهل بيت عليه السلام در تفسير اين آيه وارد شده به همين معنا دلالت دارد. (1)

گوشت شكارهاى دريائى و صحرائى (267)

ص: 202 .

(268) غذا و تغذيه انسان

اين آيه در مقام بيان حكم شكار كردن حيوانات دريايى و صحرايى است، نه حكم خوردن آن ها و اين خود شاهد است بر اين كه بايد متعينا بگوييم مراد از طَعامُهُ - خوردن - كه معناى مصدرى است، نيست، بلكه مراد شكار كردن است و مقصود از حليت طعام دريا حليت خوردن آن است، در نتيجه از حليت صيد جواز شكار كردن حيوانات دريايى استفاده مى شود و از طعام دريا حليت خوردن هر چيزى كه از دريا گرفته شود به دست مى آيد، ولو اين كه اين عنوان (آن چه از دريا گرفته شود،) اعم است، هم شامل شكار مى شود و هم مردارهايى كه آب بيرون مى اندازد و هم غير حيوان، الا اين كه آن چه از اخبار اهل بيت عليهم السلام وارد شده است اين عنوان (آن چه از دريا گرفته مى شود.) را تفسير مى كند به م_اهى ه_اى ش__ور و امثال آن از شكارهاى مانده و كهنه.

حليت گوشت شكارهاى دريائى (269)

و اين كه فرمود: «مَتعا لَكُمْ وَ لِلسَّيّارَةِ،» حال است براى صيد البحر و طعامه و در آن اشاره اى هم به اين جهت هست كه خداوند از در منت آن را حلال فرموده و چون خطاب به مؤمنين از جهت محرم بودنشان است عبارت «مَتعا لَكُمْ وَ لِلسَّيّارَةِ» به منزله اين است كه گفته شود براى شما مح_رم ها و غي__ر شما يعنى آن هائى كه اح__رام ندارند. (1)

مى يابد حكمى است بسيار كم فائده و يا بى فايده، چه تحريم شكار در يك مكانى از امكنه و در زمانى از زمان ها و هم چنين سوق دادن هدى جز تقليد از خرافات امم جاهليت چه سودى در بر دارد؟ از اين سؤال جواب داده شده كه اعتبار بيت الحرام و شهرالحرام و احكامى كه بر آن دو تشريع شده مبنى بر حقيقتى علمى و اس__اسى و ج__دى است و آن اين است كه اين بيت اللّه و احكام و مناسكش مايه قوام و حي_ات مردم است. (1)

كه فرمود، روزه كفاره شكار واجب است، زيرا خداى تعالى فرموده: «وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدا فَجَزآءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيا بلِغَ الْكَعْبَةِ اَوْ كَفّارَةٌ طَعامُ مَسكينَ اَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياما،» اى زهرى هيچ ميدانى معناى اين كه روزه به مقدار اطعام مساكين و عدل آن باشد چيست؟ زهرى مى گويد: عرض كردم نه نمى دانم، فرمود: شكار را قيمت مى كنند، آن گاه قيمت آن را با گندم مى سنجند و به دست مى آورند كه با قيمت آن چه قدر گندم مى توان خريدارى كرد، سپس آن مقدار گندم مفروض را به صاع تقسيم كرده ببينند چند ص__اع اس__ت. آن گ__اه در مق__اب__ل ه__ر نص__ف ص__اع ي__ك روز روزه مى گي__رن__د.

و در كافى به سند خود از احمد بن محمد از بعضى از رجال روايتى خود از امام ابى عبداللّه عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: كسى كه در احرامش هدى بر او واجب شده مى تواند

روايات وارده درباره شكار در حال احرام (273)

هدى خود را در هر جا كه بخواهد نحر كند، مگر فدا و كفاره صيد، كه بايد آن را به مكه ب__رس__اند، چ_ون خ__داى تع___الى در خص__وص آن ف__رم__ود: «هَدْيا بلِغَ الْكَعْبَةِ _ هديى كه به كعبه برسد.»

و در تفسير عياشى از حريز از ابى عبداللّه عليه السلام روايت شده است كه فرمود مراد از صيد دريا در آيه «اُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتعا لَكُمْ» ماهى هاى شورى است كه مى خورند و فرق بين حيوان دريايى و صحرايى اين است كه هر مرغى كه در باتلاق ها و نيزارها به سر مى برد، اگر تخم گذارى و پرورش جوجه اش در خشكى انجام مى گيرد،

آن مرغ از مرغ هاى صحرايى به شمار مى رود و اگر تخم گذارى و پرورش جوجه اش را در آب انجام مى دهد. آن مرغ از مرغ هاى آبى محسوب مى شود و شكارآن حلال است. (1)

1- المي__زان ج :6 ص: 211 .

(274) غذا و تغذيه انسان

قطره كم و بيش از آن چه تدبير اقتضا مى كند نمى بارد و نيز در آن اشاره است به آيه: «وَ اِنْ مِنْ شَىْ ءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ!» (21 / حجر)

اِنشاء جَنّات به معناى احداث و تربيت باغ ها است، مى فرمايد: ما با آن باران جنات و

انواع خوردنى هاونوشيدنى هاى توليدى براى انسان (277)

باغ هايى رويانيديم و نيز درختى كه در طور سينا است و از ثمره آن روغن به دست مى آيد - كه مراد از آيه، درخت زيتون است و ميوه اى مى دهد كه در آن روغن هست و «وَ صِبْغٍ لِلاْكِلينَ،» يعنى مى روياند صبغى و خورشى براى خورندگان. اگر در بين همه درختان زيتون را نام برد، به خاطر عجيب بودن اين درخت است.

«وَ اِنَّ لَكُمْ فِى الاَْنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقيكُمْ مِمّا فى بُطُونِها...،» كلمه عبرت به معناى دليلى است كه با آن استدلال شود بر اين كه خدا مدبر امر خلق است و به ايشان رؤوف و رحيم است و مراد از اين كه فرمود: شما را از آن چه در بطون چهارپايان است سيراب مى كنيم اي__ن است ك__ه شي__ر آن حي__وان_ات را ب_ه انسان ها مى نوشاند.

و م__راد از من__اف__ع بسي__ار، انتف__اعى است كه بش__ر از پش_م و م__و و ك__رك و پوست و ساير منافع آن ها مى برد و از گوشت آن ها مى خورد.

(278) غذا و تغذيه انسان

در مجمع البيان در ذيل جمله «تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلاْكِلينَ،» مى گويد: از رسول خ__دا صلى الله عليه و آله رواي__ت ش__ده كه ف__رم__ود: زي__ت درخ__ت مب__اركى است، از آن خورش كني__د و از روغنش بر ب_دن بماليد. (1)

خ_دا شك_افنده دان_ه و هسته است !

«اِنَّ اللّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوى يُخْرِجُ الْحَىَّ

مِنَ الْمَيِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَىِّ ذلِكُمُ اللّهُ فَأَنّى تُؤْفَكُونَ؟»

1- المي_____________________زان ج :15 ص: 28 .

خدا شكافنده دانه و هسته است ! (279)

«خدا شكافنده دانه و هسته است، زنده را از مرده و مرده را از زنده پديد مى آورد اين است خ__داى پرستي__دنى! پس كج_ا س_رگ_ردان مى ش_وي_د؟» (95 / ان_عام)

...

«وَ هُوَ الَّذى اَنْزَلَ مِنَ السَّمآءِ مآءً فَأَخْرَجْنا بِه نَباتَ كُلِّ شَىْ ءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِرا نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّا مُتَراكِبا وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِه__ا قِنْوانٌ دانِيَةٌ وَ جَنّتٍ مِنْ اَعْنابٍ وَ ال__زَّيْتُ__ونَ وَ ال__رُّمّانَ مُشْتَبِه__ا وَ غَيْ__رَ مُتَشبِهٍ انْظُرُوآا اِلى ثَمَ__رِه اِذا اَثْمَ__رَ وَ يَنْعِ__ه أِنَّ فى ذلِكُ__مْ لاََيتٍ لِقَ_وْمٍ يُؤْمِنُونَ!»

«او است كه از آسمان آبى نازل كرده كه با آن همه روئيدنى ها را پديد آورده ايم و از جمله سبزه اى پديد آورده ايم كه از آن دانه هاى روى هم چيده پديد مى كنيم و از نخل و از گل آن خوشه هاى آويخته و باغ ها از تاك ها و زيتون و انار و مانند و

(280) غذا و تغذيه انسان

ناهمانند هم كرده ايم، ميوه آن را هنگام ثمر دادن و رسيدنش بنگريد كه در اين آيات براى گروهى كه ايمان دارند عبرت ها است!» (99 / انعام)

اين خداى سبحان است كه دانه هاى نباتات و هسته را مى شكافد واز آن ها گياه و درخت مى روي__ان_د و م__ردم را با دانه ها و ميوه هاى آن ها روزى مى دهد.

در شكافتن صبح و موقع استراحت قرار دادن شب و هم چنين حركت ماه و خورشيد ك__ه ب__اع__ث پ_دي_د آم__دن ش__ب و روز و م__اه و س__ال مى گ__ردد، تق_دي_ر عجيب__ى به كار رفته و در نتيجه اين تقدير موجب انتظام نظام معاش انسان و مرتب شدن

زندگى او ش_ده، ل_ذا در ذي__ل آي__ه ف__رم__وده: «ذلِ__كَ تَقْ_دي_رُ الْعَ_زي_زِ الْعَلي__مِ!» (96 / انعام)

مراد از اين كه فرمود: «فَأَخْرَجْنا بِه نَباتَ كُلِّ شَىْ ءٍ،» (99 / انعام) اين است كه ما به

خدا شكافنده دانه و هسته است ! (281)

وسيله آبى از آسمان مى فرستيم گياهان را مى رويانيم و آن قوه نموى كه در روئيدنى ها است به ظهور درآورده گياهان و درختان و آدميان و ساير انواع حيوانات را نمو مى دهيم.

منظور از «حَبّا مُتَراكِبا» انعقاد بعضى بر بالاى بعضى ديگر است، نظير خوشه گندم كه در آن دانه ها روى هم قرار دارد، «مِنْ طَلْعِها» به معناى اولين مرحله ظهور خرما بر شاخه هاى نخل است و «قِنْوانٌ» خوشه خرما را گويند و «دانِيَةٌ» به معناى نزديك و «مُشْتَبِها وَ غَيْرَ مُتَشبِهٍ» به معناى هم شكل و مخالف در شكل نوعى است و «يَنْعِه» در ميوه، رسيدن و پخته شدن آن را گويند.

خداى تعالى در اين آيه شريفه چند فقره از چيزهايى را كه به دست قدرت خود آفريده خاطرنشان ساخته تا آنان كه داراى عقل و بصيرتند در خلقت آن ها نظر كرده و

(282) غذا و تغذيه انسان

بدين وسيله به توحيد خداى تعالى راه يابند بعضى از آن مذكورات امورى هستند مربوط به زمين، مانند شكافتن دانه هاى گياهان و هسته هاى درختان و امثال آن، بعضى ديگر امورى هستند مربوط به آسمان، مانند پديد آوردن شب و صبح و به وجود آوردن آفتاب و ماه و ستارگان، بعضى ديگر مربوط به خود آدمى و اين كه تمامى افراد بشر از يك فرد منشعب شده كه بعضى از آنان مستقر و بعضى ديگر مستودعند و بعضى

ديگر امورى هستند مربوط به همه آن مذكورات و آن فرستادن باران از آسمان و فراهم ساختن غذا براى نباتات، ميوه ها، حيوانات و آدميان و روياندن اشيايى كه قوه روئيدن دارند مانند گياه و حيوان و انسان است. (1)

1- الميزان ج :7 ص: 397 .

خدا شكافنده دانه و هسته است ! (283)

آن هم متشابه دارد و هم غير متشابه.

«كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِآ اِذآ اَثْمَرَ...،» امرى كه در اين جا است امر وجوبى نيست، بلكه تنها

(286) غذا و تغذيه انسان

اباحه را مى رساند، چون از اين كه قبلاً مسأله خلقت جنات معروشات و نخل و زرع و غير آن را خاطرنشان ساخته بود به دست مى آيد كه امر به خوردن از ميوه هاى آن ها امر در مورد توهم منع است و معلوم است در چنين موردى صيغه امر تنها اباحه را مى رس_اند نه وج_وب را.

در حقيقت تقدير كلام اين است كه: خداوند آن كسى است كه جنات و نخل و زرع را آفريد و به شما دستور داد تا از ميوه هاى آن ها بخوريد و امر فرمود كه در موقع چيدن آن حق واجبش را بپردازيد و شما را از اسراف در آن منع و نهى كرد. و اين سياق بهت__رين دلي__ل است بر اي_ن كه معن__اى دست__ور داد اي_ن است كه به شما اجازه داد. (1)

1- الميزان ج :7 ص: 500 .

جواز خوردن ميوه و زرع (287)

اين اشاره به حكم عقل است و در حقيقت حكمى را كه عقل در اين باره دارد امضاء كرده نه اين كه بخواهد مسأله زكات را خاطرنشان سازد، چون اين آيه شريفه در مكه ن_ازل ش_ده و تش_ري_ع زك_ات و وج_وب آن در مدينه اتفاق افتاده است.

علاوه بر اين، اگر آيه شريفه راجع به زكات واجب مى بود مى بايست زكات در همه انواع نام برده در آيه واجب بوده باشد و حال آن كه در ميان آن ها چيزهايى هست كه زكات ندارد.

بله، بعيد نيست بگوييم اين آيه اجمال همان تفصيلى است كه بعدا در مدينه نازل شده، چون به طور كلى اصول ش__رايع_ى ك_ه در مدينه به طور تفصيل نازل شده در مكه به طور اجمال نازل گرديده است. (1)

1- الميزان ج :7 ص: 500 .

دادن حق فقرا در زمان برداشت محصول (289)

نقل كرده كه شخصى از آن جناب پرسيد: اگر در موقع درو و برداشت حاصل مساكين حاضر نباشند چه بايد كرد؟ حضرت فرمود: در اين صورت تكليفى بر او نيست.

و در كافى از على بن ابراهيم از ابن ابى عمير از معاويه بن حجاج روايت كرده كه

(292) غذا و تغذيه انسان

گفت: من از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: در زراعت دو حق هست: حقى است گرفتنى و حقى است دادنى. عرض كردم گرفتنى آن كدام است و دادنيش كدام؟ فرمود: حقى كه از زراعت به حكم اجبار مى گيرند همان عشر و نصف عشر (صدى ده و صدى پنج) است و اما آن حقى كه انسان خودش به طيب خاطر خود مى دهد همان حقى است كه آي__ه: «وَ اتُ_وا حَقَّ__هُ يَ__وْمَ حَص__ادِهِ،» متع_رض آن است.

و مقصود از روز حصاد همان روزى است كه شروع به چيدن مى شود و به تدريج روى هم انباشته مى گردد، همه اين مدت روز حصاد است.

آن گاه معاويه بن حجاج اضافه كرد (كه مطلب ديگرى را نيز امام فرمود،) و به خاطرم جز اين نيست كه فرمود: حقى كه در روز حصاد بايد داد عبارت از اين است كه در طول مدت حصاد هر دفعه كه مسكينى مراجعه مى كند يك دسته به او بدهد تا از

روايات وارده در زمينه حق فقرا در ميوه و زرع (293)

حصاد فارغ شود.

و ني__ز در ك__اف_ى به سند خود از ابن ابى نصر از حضرت ابى الحسن رضا عليه السلام روايت كرده كه از آن جن__اب از معن__اى جمله «وَ اتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا،» پ__رسي__دم، حض__رت ف__رم__ود:

پدرم بارها مى فرمود: اسراف در روز درو و روز چي_دن خرما به اين است كه انسان با دو مشت خود بدهد.

آن گاه فرمود پدرم وقتى در چنين مواقعى به غلامى برمى خورد كه با دو مشت خود صدقه مى داد، صدايش مى زد و مى فرمود: خرما را مشت مشت و سنبل (خوشه) را دسته دسته بده!

و نيز در همان كتاب به سند خود از مصادف روايت كرده كه گفت: وقتى در خدمت امام صادق عليه السلام در يكى از زمين هاى زراعيش بودم، موقعى بود كه داشتند درو

(294) غذا و تغذيه انسان

مى كردند، اتفاقا سائلى نزديك آمد و سؤال كرد من در جوابش گفتم خدا روزيت دهد، حضرت فرمود: ساكت، شما نمى توانيد چنين جوابى بدهيد مگر بعد از آن كه به سه نفر داده باشيد پس از آن در دادن و ندادن مختاريد.

و در تفسي__ر عي__اش_ى از ام__ام ص__ادق عليه السلام نق__ل شده كه در ذيل آيه مذكور فرموده: از محصول جم__ع آورى ش__ده خود به هر مسلم__انى كه ن__زدت آمد، بده و اگر هيچ مسلم__انى ن__زدت نيامد به مشرك بده.

و در كتاب الدرالمنثور است كه ابن منذر، نحاس، ابوالشيخ و ابن مردويه از ابى سعيد خدرى روايت كرده اند كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله در ذيل آيه «وَ اتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَص__ادِهِ،» ف__رم__ود: آن ح__ق عب__ارت اس__ت از آن چ__ه از سنب__ل ه_ا مى ري__زد. (1)

1- الميزان ج :7 ص: 500 .

روايات وارده در زمينه حق فقرا در ميوه و زرع (295)

يَتَفَكَّرُونَ،»

«اوس__ت ك__ه زمي__ن را بگست__رد و در آن ك__وه ها و ج__وى هايى قرار داد و از ه__ر قس__م مي__وه دو صن__ف پ__دي__د آورد، شب را با روز مى پوشاند، كه در اي__ن ه__ا ب__راى گ__روهى كه بين__ديشن__د عب__رت ه__ا اس__ت.» (3 / رع___د)

«وَ فِى الاَْرْضِ قِطَعٌ مُتَجوِراتٌ وَ جَنّتٌ مِنْ اَعْنبٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخيلٌ صِنْوانٌ وَ غَيْرُ

(296) غذا و تغذيه انسان

صِنْوانٍ يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ فِى الاُْكُلِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَي__اتٍ لِقَ_وْمٍ يَعْقِلُ_ونَ،»

«در زمين، قطعه هاى پهلوى هم هست و با باغ هايى از انگور و كشت و نخل، از يك بن و غير يك بن، كه از يك آب سيراب مى شوند و ما ميوه هاى بعضى از آن ها را بر بعضى ديگر مزيت داده ايم، كه در اين ها براى گروهى كه تعقل كنند عبرت هاست.» (4 /رعد)

كلمه «مَدَّ» در «مَدَّ الاَْرْض» به معناى گستردن است، يعنى زمين را به نحو شايسته اى كه بشود در آن زندگى كرد و حيوان و نبات و اشجار در آن پديد آيند، گسترده كرد. و اين كه گستردن زمين را به خداى تعالى نسبت داد به منزله تمهيد و

زوج ثمرات (297)

مقدمه براى جمله ايست كه به آن ملحق مى شود و كلام طورى ريخته شده كه هر جمله، فرع جمله قبلى خودش است و غرض از آن - و خدا داناتر است - بيان تدبير خدا براى امور سكنه زمين از انسان و حيوان است، كه چه تدابيرى در حركت آن ها براى طلب رزق و در سكونشان جهت آسايش به كار برده و به همين منظور زمين را گسترده كرد، كه اگر گسترده نمى كرد انسان و حيوان نمى توانست در آن ادامه

زندگى دهد و اگر هم يك سره گسترده مى شد و در آن پستى و بلندى وجود نمى داشت باز هم صالح براى زندگى نبود، چون آب هايى كه در آن ذخيره شده بر سطح آن جريان نمى يافت و زراعت و بستانى به وجود نمى آمد و لذا خداى تعالى كوه هاى بلند و پاى برجا در آن ميخ كوب كرده و آن چه آب از آسمان مى فرستد در آن كوه ها ذخيره نموده و نهرهايى از اطراف آن ها جارى و چشمه هايى بر دامنه ها روان مى سازد و كشتزارها و باغات را سيراب

(298) غذا و تغذيه انسان

مى كند و ميوه هاى مختلف تلخ و شيرين و تابستانى و زمستانى و اهلى و جنگلى به بار مى آورد و شب و روز را كه دو عامل قوى در رشد ميوه ها و حاصل ها است بر زمين مسلط مى سازد، آرى شب و روز س__رم__ا و گ__رم__ا را به وج__ود مى آورن__د و اين دو ني__ز در نض__ج و نم__و و انبس__اط و انقب__اض م__وج__ودات زمي__ن ت__أثي__ر دارن__د.

و نيز روشنى و تاريكى را كه تنظيم كننده حركات حيوانات و انسان است و سعى و ك_وشش آن ها را در طلب رزق و سكونت و استراحتشان منظم مى كند به بار مى آورند.

پس گستردن زمين، راه را براى ايجاد كوه هاى ريشه دار و كوه ها راه را براى جارى شدن نهرها و جارى شدن نهرها راه را براى پيدايش ميوه هاى نر و ماده و رنگ هاى مختلف آن هموار ساخته، با ايجاد شب و روز اغراض مذكور به نحو كمال حاصل مى گردد و در همه اين ها تدبيرى است متصل و متحد كه از وجود مدبرى حكيم و واحد و

زوج ثمرات (299)

بى ش__ري__ك در رب__وبي__ت كشف

مى كند و در همه اين ها آياتى است براى مردمى كه تفكر كنند.

«وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فيها زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ،» يعنى و از جميع ميوه هايى كه ممكن است وجود يابد، در زمين انواع متخالف و مختلفى از حيث نوع، از حيث تابستانى و زمستانى، از حيث شيرينى و غير آن و از حيث ترى و خشكى آن قرار داد.

در زمين قطعه هايى هست نزديك به هم و همسايه هم كه خاكش از نظر طبع شبيه به هم است و در آن ها باغ هاى انگور مى رويد كه خود از ميوه هايى است كه از نظر شكل و رنگ و طعم و درشتى و ريزى و لطافت و خوبى بسيار با هم مختلفند و هم چنين حاصل هايى مى رويد كه جنس و صنف آن ها مختلف است، گندم و جو اين محل با گندم و جو محل ديگر مختلف است.

(300) غذا و تغذيه انسان

و نيز خرما مى رويد كه بعضى ها مثل همند و از يك ريشه جوانه مى زنند و بعضى مثل هم نيستند، با اين كه زمين يكى است و همه از يك آب مشروب مى شوند و ما بعضى را بر بعضى به خ_اطر مزيت مطلوبى كه در صفات آن است برترى داديم.

مافوق تمامى سبب ها سببى است كه هم ماده عالم را ايجاد كرده و هم در آن، صورت ها و آثار گوناگون و بى شمارى به كار برده و به عبارت ديگر، در اين ميان سبب واحدى است داراى شعور و اراده كه اين اختلافات، مستند به اراده هاى مختلف اوست كه اگر اختلاف اراده هاى او نمى بود هيچ چيزى از هيچ چيز ديگر متمايز نمى شد. (1)

الاَْرْضَ وَضَعَه___ا لِ__لاَْن___امِ،»

«و زمي____ن را ب____راى م____ردم گست____رده ك____رد.» (10 / الرحمن)

«فيها فاكِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الاَْكْمامِ،»

«زمينى كه در آن ميوه ها و نخل داراى غلاف هست.» (11 / الرحمن)

«وَ الْحَبُّ ذوُ الْعَصْفِ وَ الرَّيْحانُ،»

«و دان_ه هاى داراى سب_وس و گي_اه_ان معط_ر است.» (12 / الرحمن)

« فَبِاَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ،»

«پس اى جن و انس! ديگر كدام يك از نعمت هاى پروردگارتان را كفران مى كني_د؟» (13 / الرحمن)

(302) غذا و تغذيه انسان

«فيها فاكِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الاَْكْمامِ،» مراد از «فاكِهَة» ميوه هاى غير خرما است، منظور از «اَكْمام» غلاف خرما است، كه آن را طَلْع نيز مى گويند.

«وَ الْحَ__بُّ ذوُ الْعَصْ__فِ وَ ال__رَّيْح__انُ،» يعن__ى در زمين دانه و ريحان نيز هست و منظور از دانه هر چيزى است كه قوت و غذا از آن درست شود، م__انن__د گندم و جو و برنج و غيره و كلمه «عَصْف» به معن__اى غ__لاف و پوسته دان__ه هاى م__ذك__ور است، ك__ه در ف_ارس_ى آن را سبوس گويند.

كلم__ه «رَيْح__ان» ب__ه معن__اى هم__ه گي__اه__ان معط__ر چون نعناء و مرزه و ريح__ان ف__ارسى و آويش_ن و پونه و امثال اين ها است.

«فَبِ_____اَىِّ آلاءِ رَبِّكُم____ا تُكَ____ذِّب____انِ،» كلم____ه «آلاءِ» به معن__اى نعم__ت اس__ت.

ميوه،نخل،دانه، رياحين:نعمت هاى انكارناپذير خدا (303)

خطاب در آيه متوجه عموم جن و انس است ، به دليل اين كه در آيات بعد صريحا خط__اب را مت_وج_ه ج__ن و ان__س كرده است.

و به خاطر همين كه خطاب را متوجه كل جن و انس نموده توانسته در خلال برشمردن نعمت ها و آلاى رحمان از شدايد روز قيامت و عقوبت هاى مجرمين و اهل آتش خبر دهد و آن ها را هم جزو نعمت ها برشمارد، آرى

همين شدايد و عقوبت ها وقتى با كل انس و جن مقايسه شود نعمت مى شود. (1)

1- الميزان ج :19 ص: 164 .

(304) غذا و تغذيه انسان

حَبّا،» يعنى ما از زمين گياهانى رويانديم و از آن گياهان حبوباتى مانند گندم، ج__و، برنج و ساير دانه هاى خوراكى در اختيارشان قرار داديم.

و جمله «فَمِنْهُ يَأْكُلُونَ،» نتيجه گيرى از بيرون آوردن حبوبات از زمين است، چون با خوردن حبوبات تدبير تمام مى شود.

«وَ جَعَلْنا فيها جَنّاتٍ مِنْ نَخيلٍ وَ اَعْنابٍ وَ فَجَّرْنا فيها مِنَ الْعُيُونِ،» كلمه جنت به معناى هر بستانى است كه داراى درخت باشد و با درختانش زمين را مستور كرده باشد و كلم__ه نَخيل جم__ع نخ_ل است كه از درخت__ان معروف است.

و كلمه اَعْناب هم بر درخت انگور اطلاق مى شود وهم بر ميوه آن.

گياهان، حبوبات، ميوه ها، محصول مردن و زنده... (307)

«لِيَأْكُلُوا مِنْ ثَمَرِه وَ ما عَمِلَتْهُ اَيْديهِمْ اَفَلا يَشْكُرُونَ،» ما در زمين بستان ها قرار داديم و نيز آن را شكافتيم و چشمه ها روان ساختيم، تا مردم از ميوه آن باغ ها بخورند، ميوه اى كه دست خود آنان درستش نكرده تا در تدبير ارزاق شريك ما باشند، بلكه ايجاد ميوه و تتميم تدبير ارزاق به وسيله آن از چيزهايى است كه مخصوص ماست، بدون اين كه از آن ها كمكى گرفته باشم، پس با اين حال چه مى شود ايشان را كه شكرگزارى نمى كنند؟

در مقام منت گذارى بر مردم به خلقت چارپايان، به منظور تدبير امر ارزاق آنان و حياتشان مى فرمايد: «اَوَ لَمْ يَرَوْا اَنّا خَلَقْنا لَهُمْ مِمّا عَمِلَتْ اَيْدينا اَنْعاما...وَ مِنْها يَأْكُلُونَ،»

«وَ لَهُمْ فيها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ اَفَلا يَشْكُرُونَ؟» (71 تا 73 / يس)

چ__ون در اين آي__ه نيز مى فرمايد: خلقت چ__ارپايان كه وسيله اكل و شرب

(308) غذا و تغذيه انسان

شم__است، عم__ل دست من است، يعن__ى عم_ل دس_ت شم__ا نيست.

«سُبْح____انَ الَّ____ذى خَلَ__قَ

الاَْزْواجَ كُلَّه_ا مِمّا تُنْبِ__تُ الاَْرْضُ وَ مِنْ اَنْفُسِهِ__مْ وَ مِمّ__ا لا يَعْلَمُونَ،» اين آيه تنزيه خداى تعالى را انشاء مى كند، چون قبلاً متذكر شد كه شكر او را در برابر خلقت انواع نباتات و رزق ها از حبوبات و مي__وه ها ب__راى آن__ان نك__ردند، با اين كه اين كار را از راه تزويج بعضى نباتات با بعضى ديگر كرده، هم چنان كه در جاى ديگ__ر ني__ز ف_رم_وده: «وَ اَنْبَتْنا فيه_ا مِنْ كُ_لِّ زَوْجٍ بَهيجٍ!» (7 / ق)

در ضمن اين آيه اشاره مى كند به اين كه: مسأله تزويج دو چيز با هم و پديدآوردن چي__ز س__وم، اختص__اص به انس__ان و حيوان و نبات ندارد، بلكه تمامى موجودات را از اين راه پ_ديد مى آورد. (1)

1- المي_______زان ج :17 ص: 124 .

گياهان، حبوبات، ميوه ها، محصول مردن و زنده... (309)

دارند، پس همين اختلاف الوان دلالت مى كند بر اين كه تدبير الهى دست اندركار اين رنگ آميزى است.

و اما اين كه گفته اند: اين رنگ آميزى ها منوط به اختلاف عواملى است كه در آن ها مؤثر است و از آن جمله اختلاف عناصر موجود در آن هاست، كه از نظر نوع و مقدار و تركيب مختلف هستند حرف صحيحى نيست، براى اين كه ما سؤال خود را از اين كه اين

تلون رنگ ميوه ها ونباتات (311)

رنگ هاى مختلف از كجا آمد، برداشته و به اين جا منتقل مى كنيم كه اين اختلاف عوامل از كجا آمد، با اين كه تمامى اين عوامل منتهى مى شود به عامل ماده، كه در همه هست.

پس اخت__لاف عن__اص__رى كه م__وج__ودات از آن ها تركيب مى شوند، خود دليل بر اي__ن است كه ع__ام__ل ديگرى م__اوراى م__اده هست كه ماده را به سوى صورت هاى گوناگون سوق مى دهد.

و ظ__اه__را مراد از اخت__لاف ال__وان مي__وه ها، اخت__لاف خ__ود ال__وان است، ولى لازمه اش اخت__لاف هاى ديگ__رى از جه__ت طع__م و ب__و و خ__اصيت ني_ز مى باشد. (1)

گاه آن را حطامى مى سازد كه در اين خود تذكرى است براى خردمندان!» (21 / زمر)

عوامل رشد كشت و زرع ومراحل آن (313)

زَرْع عبارت است از آن چ__ه از زمي__ن مى روي__د و مانن__د درخ__ت س_اق__ه ن__دارد.

شَجَر عب__ارت است از آن چ__ه كه ساقه و شاخه دارد.

نَبات ه__ر دو قس__م رويي__دن_ى را ش__ام_ل مى ش_ود.

بَهيج ب__ه معناى نهايت مرتبه خشك شدن نبات است.

حُطام ب__ه معن__اى ك_____اه و خ___س متف__رق اس__ت.

خداوند آب را در چشمه ها و رگه هاى زمينى كه چون رگ هاى بدن آدمى است داخل كرده و زمين آن را از جانبى به جانبى ديگر انتقال مى دهد و سپس به وسيله همان آب همواره كشت و زرع بيرون مى آورد، زرعى با رنگ هاى گوناگون و سپس آن زرع را مى خشكاند و تو مى بينى كه پس از سبزى و خرمى زرد مى شود آن گاه آن را حطامى مى سازد كه در اين خود ت_ذكرى است براى خردمندان!

(314) غذا و تغذيه انسان

آيه شريفه - به ط__ورى كه م_لاحظ_ه مى كنيد - بر يگ_انگ_ى خداى تعالى در ربوبيت احتج__اج مى كن___د. (1)

/ اعراف)

«وَ الْبَلَ__دُ الطَّيِّ__بُ يَخْ__رُجُ نَب__اتُ__هُ بِ__اِذْنِ رَبِّ__هِ وَ الَّذى خَبُ__ثَ لا يَخْ__رُجُ اِلاّ نَكِ__دا كَ__ذلِ__كَ نُصَ__رِّفُ الاْي__اتِ لِقَ__وْمٍ يَشْكُ_رُونَ،»

«و سرزمين پاك روئيدنيش به اذن خدايش بيرون مى آيد و آن كه ناپاك است (گياهش) جز اندكى ناچيز بيرون نمى آيد، هم چنان آيات را مى گردانيم و پياپى ذكر مى كنيم براى مردمى كه سپاس گزارند!» (58 / اعراف)

(316) غذا و تغذيه انسان

خداى تعالى آن كسى است كه براى جميع خلايق روزى فراهم نموده و انواع ميوه ها و غ__لات و هر رزق ديگرى را به عجيب ترين و لطيف ترين وجهى آفريده و اين خود دليل بر اي__ن است كه پ__روردگ__ار ديگ__رى ب__راى ع__ال__م نيس__ت. (1)

1- الميزان ج :8 ص: 184 .

روئيدنى هاى زمين (317)

(318)

مى خ__ورد و هست_ه خ__رم__ا را به گ__وسفند مى داد.

_ هيچ وقت سير، پياز و تره ميل نمى فرمود، هم چنين عسلى را هم كه در آن مغافير بود، ميل نمى كرد، (مغافير خلطى است كه در بدن زنبور هضم نشده و در عسل مى ري__زد و بوى آن در دهان مى ماند.)

_ رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله از تم_امى ان_واع غ_ذاه__ا مي_ل مى ف_رم_ود،

_ هر چه را كه خدا حلال كرده است با اهل بيت و خدمت گزاران خود و هر وقت كه ايش____ان مى خ__وردن___د، م_ى خ__ورد.

_ در روزه__اى عي__د ق_رب__ان دو ق__وچ ذب__ح مى ك__رد، يك__ى را از طرف خود و يكى ديگ__ر را از ط_رف فقراى امتش،

_ تنها در رطب و خرما بود كه آن جناب دست دراز مى كرد و بهترش را بر مى چيد،

غذاى رسول اللّه ص) (321)

_ هيچ طعامى نزد رسول اللّه صلى الله عليه و آله حاضر نشد كه در آن خرما باشد، مگر اين كه ابت__داء از آن خ_رم_ا مي_ل مى ف_رم_ود،

_ هيچ نعمتى را مذمت نمى فرمود،

_ در م__ورد طع__ام ها نه تنه_ا مذمت نمى كرد، بلكه از طعم آن تعريف هم مى نمود،

_ هيچ وقت طعم چيزى را مذمت نمى فرمود و آن را نمى ستود،

_ هيچ وقت غذائى را مذمت نفرمود و اگر آن را دوست مى داشت، مى خورد و اگر از آن خوشش نمى آمد، نمى خورد. ولى آن را مذمت نمى ك__رد كه ديگ__ران هم ن_خورند،

_ اگر چيزى تعارفش مى كردند آن را تحقير نمى كرد، اگر چه يك خرماى پوسيده باشد.

(322) غذا و تغذيه انسان

مى خورد و از جلوى كسى غذا برنمى داشت،

_ هي__چ وق__ت تنه__ا غ___ذا نم_ى خ__ورد،

_ وقت__ى سف___ره ان__داخت__ه مى ش__د، قب__ل از س_اي_ري_ن ش_روع ب__ه غ_ذا مى ك__رد،

_ وقتى با مردمى غذا ميل مى فرمود، اولين كسى بود كه دست به غذا مى برد و آخرين كس بود كه دست برمى داشت و چنين مى كرد تا همه مردم غذا بخورند و خجالت نكشن_د،

ادب غذا خوردن و آشاميدن رسول اللّه ص) (323)

_ دست راس__ت آن حض__رت اختص__اص داشت ب__راى خ__وردن و آشاميدن و دادن و گرفتن....

_ غذا را با سه انگشت ابهام و انگشت پهلوى آن و انگشت وسطى برمى داشت و گاهى هم از انگشت چهارمى كمك مى گرفت،

_ هميشه با تمامى كف دست غذا مى خورد، نه با دو انگشت و مى فرمود: غذا خ__وردن با دو انگشت خ__وردن شيطان است،

_ رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى خرما ميل مى فرمود، هسته آن را روى پشت دست مى گ_ذاش_ت و آن گ__اه آن را دور مى انداخت،

_ وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله گوشت ميل مى فرمود سر خود را به طرف گوشت پائين نمى انداخت، بلكه آن را به طرف دهان خود مى برد و آن را به طور مخصوصى و با تمام

(324) غذا و تغذيه انسان

دندان ها مى جويد و مخصوصا وقتى گوشت ميل مى فرمود، هر دو دست خود را به خوبى مى شست و آن گاه دست تر را به صورت خود مى كشيد،

_ رسول خدا صلى الله عليه و آله غذاى داغ را نمى خورد و صبر مى كرد تا خنك شود و مى فرمود: خ__داى تع_الى ما را آت_ش نخورانيده و غذاى داغ بركت ندارد.

_ رسول خدا صلى الله عليه و آله هميشه خلال مى كرد، (حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: خلال دهن را خوشبو

مى كند،)

_ ظرف غذا را مى ليسيد و مى فرمود: غذاى آخر ظرف بركتش از همه آن غذا بيشتر است و وقتى هم كه از غذا فارغ مى شد، هر سه انگشت خود را يكى پس از ديگرى مى ليسي__د و دست خ_ود را از طع_ام مى شست تا پاكيزه گردد.

_ با هر كسى از مسلمانان كه او را دعوت مى كرد هم غذا مى شد و هر چه آن ها

ادب غذا خوردن و آشاميدن رسول اللّه ص) (325)

مى خوردند، مى خورد، مگر اين كه براى آن ها ميهمانى سر مى رسيد كه در اين صورت با آن ميهمان غذا ميل مى فرمود،

_ از ه__ر غ__ذائى بيشت__ر آن را دوس__ت م__ى داش__ت ك__ه ش__رك__ت كنن__دگ__ان در آن بيشت_________ر ب__اشن_______د،

_ اگر غلامى از آن حضرت دعوت مى كرد، مى پذيرفت،

_ شام انبياء بعد از نماز عشاء بوده است، (اميرالمؤمنين على عليه السلام فرموده: شما هم ش__ام خوردن را ت__رك نكنيد، كه باعث خرابى بدن است،)

_ رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله هي__چ چي__زى را دوس__ت تر از آن نمى داش__ت كه دائما گ_رسن_ه و از خ__دا خ_ائف باشد،

_ رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله از همه انبياء زاهدتر بود، زيرا علاوه بر كنيزهائى كه داشت،

(326) غذا و تغذيه انسان

داراى سيزده همس__ر بود، ولى با اين همه هي__چ وقت سفره اى از طعام برايش چيده نشد و هرگز ن__ان گندم نخ__ورد و از ن__ان جو هم هي__چ شكم سي__رى نخورد و سه شبان__ه روز گرسن__ه مى ماند،

_ آن حضرت هرگز از روى سيرى آروغ نزد،

_ رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله از خ_وردن_ى هاى دني_ا ان__دك و ب__ه اط___راف دن__دان مى خ__ورد،

_ ده___ان خ____ود را از خ__وردن__ى هاى دني__ا پ__ر نك__رد و به آن التف__اتى ننم__ود،

_ لاغ__رت_رين

اه__ل دني_ا بود از حيث تهيگاه و گرسنه ترين شكم بود از جهت شكم،

رفت، در حال تكيه غذا نخورد، بلكه مانند بردگان غذا ميل مى فرمود و مانند آن ه__ا مى نشست و اين ب__راى اظه__ار ك_وچكى و ت_واض_ع در برابر خداى عزّوجل بود،

_ رسول خدا صلى الله عليه و آله در حال تكيه غذا نخورد، مگر يك مرتبه، كه آن هم نشست و از در معذرت گفت: "بارالها من بنده تو و رسول توام!"

_ رسول خدا صلى الله عليه و آله هيچ وقت در حال تكيه به دست راست يا به دست چپ غذا ميل نمى فرمود، بلكه مثل بنده ها مى نشست و اين براى تواضع در برابر خداى عزّوجل بود،

_ رس__ول خ____دا مث__ل بن__ده ه__ا غ____ذا م__ى خ__ورد، مث__ل آن ه__ا مى نشس__ت. آن حض____رت روى زمي__ن پس__ت غ____ذا م__ى خ__ورد و روى زمي____ن مى خ__وابي___د،

(330) غذا و تغذيه انسان

_ وقت__ى براى خوردن مى نشست، بين دو زانو و دو قدم خود را جمع مى كرد، همان طور كه نم__ازگ__زار مى نشيند، الاّ اين كه يكى از زانوها و قدم ها را روى زانو و قدم ديگر مى گ__ذاشت و مى فرمود: من بنده اى هستم و لذا مثل بنده ها غذا مى خورم و مثل آن ه__ا مى نشين__م!

_ رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى سر غذا مى نشست مثل بنده اى مى نشست و به ران چپ خود تكيه مى كرد،

_ آن حض__رت روى زمي__ن غ__ذا مى خ__ورد، با مس_اكي__ن و ب__ا ب__ردگ___ان ه_م غ_ذا مى ش__د.

ادب نشستن رسول اللّه براى خوردن غذا (331)

چند روز پياپى بدون افطار و سحرى به سر مى برم براى اين است كه خداى تعالى م__را از غ__ذاه__اى آسم__ان_ى خ_ود سير و از شراب هاى بهشت__ى اش سي__راب م_ى س____ازد! (1)

1- مط_ال__ب ب__الا از ت__رجم__ه تفسي__ر المي__زان 20 جل__دى، _ ج: 6 ص: 445 _ و از ت__رجم__ه 40 جل__دى _ ج: 12 ص: 180 _ خلاصه و طبقه بندى شده است.

روزه وصال مخصوص رسول اللّه (ص) (335)

پيش روى خود نهادند تا افطار كنند، يتيمى بر در سراى ايستاد، آن شب هم يتيم را بر خود مقدم و در شب سوم اسيرى آمد و همان عمل را با او كردند.

صبح روز چهارم كه شد على دست حسن و حسين را گرفت و نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمدند، پيامبر اكرم وقتى بچه ها را ديد كه چون جوجه ضعيف از شدت گرسنگى مى لرزند، فرمود: چه قدر بر من دشوار مى آيد كه من شما را به چنين حالى ببينم، آن گاه

غذاى اهل بيت رسول اللّه وتهيه و پخت آن (337)

با على و كودكان به طرف فاطمه رفت و او را در محراب خود يافت و ديد كه شكمش از گرسنگى به دنده هاى پشت چسبيده (در نسخه اى ديگر آمده كه شكمش به پشت چسبيده) و چشم هايش گود افتاده از مشاهده اين حال ناراحت شد، در همين بين جب__رئي__ل ن__ازل شد و عرضه داشت: اين سوره را بگي_ر، خ__دا تو را در داش__تن چنين اهل بيت_ى تهنيت مى گ__وي__د، آن گ__اه س_وره انس__ان را قرائ_ت ك_رد.

مؤلف: اين روايت به چند طريق از عطاء از ابن عباس نقل شده، بحرانى آن را در غاية المرام از ابى المؤيد موفق بن احمد صاحب كتاب فضائل اميرالمؤمنين و او به سند خود از مجاهد از ابن عباس نقل كرده و نيز از او به سند ديگرى از ضحاك از ابن عباس نقل كرده و نيز از حموينى صاحب كتاب "فرائدالسمطين" به سند خود از مجاهد از ابن عباس نقل كرده است. و ص_اح_ب مجم_ع البيان از تفسير واحدى روايت كرده است.

(338) غذا و تغذيه انسان

و خلاصه اين روايت

را تفسير قمى از پدرش از عبداللّه بن ميمون از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود: نزد فاطمه عليهاالسلام مقدارى جو بود، با آن عصيده اى درست كرد، (عصي__ده، غ__ذاي_ى است كه ج__و را با روغن آغشته نموده و سپس مى پزند،) همين كه آن را پختن__د و پيش روى خود نهادند تا تناول كنند، مسكينى آمد و گفت خدا رحمتتان كن__د مسكين__ى هست__م، عل__ى عليه السلام برخ__است و يك سوم آن طع__ام را به س__ائل داد.

چيزى نگذشت كه يتيمى آمد و گفت: خدا رحمتتان كند، باز على برخاست و يك سوم ديگ___ر را ب__ه يتي__م داد.

پ__س از لحظ__ه اى اسي__رى آم__د و گف__ت خ__دا رحمتت__ان كن__د باز على عليه السلام ثلث آخر را هم به او داد و آن شب حتى طعم آن غذا را نچشيدند و خ__داى تع__الى اين آيات را در ش__أن ايش__ان ن__ازل كرد و اين آي__ات در م__ورد ه__ر مؤمنى كه در راه خدا

غذاى اهل بيت رسول اللّه وتهيه و پخت آن (339)

چنين كند جارى است. (1)

1- المي___زان ج :20 ص: 199 .

(340) غذا و تغذيه انسان

در مقام منت نهادن بر انبياء است، در نتيجه جمله بعدى هم كه مى ف__رم__ايد: «اعْمَلُوا صالِحا» در اين مقام است كه بفرمايد در مقابل اين من_ت و شك__رگ_زارى از آن، عم__ل ص__ال__ح انجام دهند.

در مجم__ع البي__ان در ذي__ل آي__ه ف__وق از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت آورده كه فرمود: خداى تعالى خودش طيب و پاكيزه است و جز پاكيزه قبول نمى كند و به مؤمنين همان دستورى را داده كه به رسولان خود داده و فرموده: «يا اَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّباتِ!»

و از ي__ك س__و همي__ن خط__اب را مت__وج__ه م__ؤمني__ن ك____رده و ف____رم__وده:

(342) غذا و تغذيه انسان

«يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ!» (172 / بقره)(1)

1- الميزان ج :15 ص: 42 .

پيامبران و دستور خوردن غذاهاى پاكيزه به آنان (343)

/ اعراف)

«فَلَمّا نَسُ__وا م__ا ذُكِّ__رُوا بِ__هِ اَنْجَيْنَ_ا الَّذينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِآ وَ اَخَذْنَا الَّذينَ ظَلَمُ__وا بِعَ__ذابٍ بَئيسٍ بِم__ا ك__انُ__وا يَفْسُقُ___ونَ،»

«و چون چيزهايى را كه بدان تذكرشان داده شده بود به غفلت سپردند كسانى را كه از بدى منع مى كردند رهانيديم و كسانى را كه ستم كرده بودند به سزاى آن عصيان كه مى ك_ردند به عذابى سخت دچار كرديم،» (165 / اعراف)

«فَلَمّا عَتَوْا عَنْ ما نُهُوا عَنْهُ قُلْنا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئينَ،»

آزمايش يهود به وسيله صيدماهى (345)

«وقتى از آن چ__ه نه_ى شده بودند سرپيچيدند گفتيمشان بوزينگان مطرود شويد!»

(166 / اعراف)

خ__داون__د متعال حدود و مقرراتى براى روز شنبه يهود جعل فرموده بود و آن اين بود كه به خ__اط__ر ب__زرگ__داشت اي_ن روز شكار ماهى را ترك كنند.

و تجاوز يهوديان اهالى آن منطقه از حدود خدايى روز شنبه بود كه ماهى ها روى آب آشكار مى شدند و ايشان ممنوع از صيد بودند و اما بعد از روز شنبه كه مجاز در صيد بودند ماهى ها نزديك نمى آمدند و اين خود امتحانى بوده از خداى تعالى و خداوند به اين جهت ايشان را به چنين امتحانى مبتلا كرد كه فسق و فجور در ميان ايشان رواج يافته بود و حرص بر اين اعمال، ايشان را وادار به مخالفت امر خدا و صيد ماهى و به

(346) غذا و تغذيه انسان

دست آوردن هزينه فسق و فجورشان مى كرد و تقوائى كه ايشان را از مخالفت باز بدارد ن__داشتن__د ل__ذا ف__رم__ود: «اين چنين ما ايشان را مى آزماييم به خاطر فسقى كه مرتكب مى شدند.»

عده اى بودند كه اين گروه خلافكار را موعظه مى كردند. و گروهى ديگر به آن ها كه موعظه مى كردند اعتراض مى كردند

كه چرا مردمى را كه خدا هلاكشان خواهد كرد م__وعظ_ه مى كني_د؟

گ__روهى كه اعت__راض مى ك__ردند خ__ود از اهل تقوا بودند و از مخالفت امر خدا پ__روا داشتن__د ج__ز اين كه ديگ__ران را كه اه__ل فس__ق بودند نهى از منكر نمى كردند.

از گفتار عده اى كه سكوت كردند برمى آيد كه اهل فسق و فجور مسأله تجاوز و عصيان را به حدى رسانده بودند كه علنا مرتكب فسق مى شدند و ديگر نهى از منكر در

آزمايش يهود به وسيله صيدماهى (347)

ايشان اثر نمى كرده، چيزى كه هست آن امت ديگر كه سكوت نكرده و هم چنان نهى از منكر مى كردند مأيوس از موعظه نبودند و هنوز اميدوار بودند بلكه در اثر پافشارى بر م__وعظ__ه و نه_ى از منكر دست از گناه بردارند و لااقل چند نفرى از ايشان، تا اندازه اى ب_ه راه بي_اين__د.

علاوه بر اين، غرضشان از اصرار بر موعظه اين بوده كه در نزد خداى سبحان معذور باشند و بدين وسيله مخالفت با فسق و انزجار خود را از طغيان و تمرد اعلام داشت_ه ب_اشن_د.

و ل___ذا در پ__اس_خ ام_ت س__اك__ت اظه__ار داشتن__د: «تا هم نزد پروردگارتان مع__ذور ب__اشي__م و ه__م ش__اي__د ايش__ان از گن__اه دس__ت ب__ردارن__د.»

و در اين كه گفتند: «نزد پروردگارتان» و نگفتند: «نزد پروردگارمان،» اشاره است

(348) غذا و تغذيه انسان

به اين كه نهى از منكر به ما اختصاص ندارد، شما هم كه سكوت كرده ايد مسؤوليد و بايد اين سكوت را شكسته و اين قوم را نصيحت كنيد، براى اين كه اعتذار به سوى پروردگار به خاطر مقام ربوبيتيش بر هر كسى واجب است و همه مربوبين اين پروردگار بايد ذمه خود را

از تكاليفى كه به ايشان شده و وظائفى كه به آنان محول گشت__ه ف__ارغ س__ازن__د، هم__ان طور كه ما مربوب اين رب هستيم شما نيز هستيد، پس آن چه ك__ه ب_ر م__ا واج__ب است بر شم__ا نيز واج__ب است.

«فَلَمّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ اَنْجَيْنَا الَّذينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِآ،»

«و چ__ون چي__زهايى را ك__ه ب__دان ت__ذك__رشان داده شده بود به غفلت سپردند كسانى را ك__ه از ب__دى من__ع مى ك__ردن_د رهانيديم....» (165 / اعراف)

آزمايش يهود به وسيله صيدماهى (349)

مقصود از فراموشى تذكرها بى تأثير شدن آن در دل هاى ايشان است، هر چند به ياد آن تذكرها بوده باشند، زيرا اخذ الهى مسبب از بى اعتنايى به اوامر او و اعراض از تذكرهاى انبياى او است و گرنه اگر مقصود فراموشى باشد عقوبت معنا نداشت چون فراموشى به حسب طبع خودش مانع از فعليت تكليف و حلول عقوبت است.

در خود آيه دلالت هست بر اين كه نجات يافتگان از ايشان تنها همان اشخاصى بوده اند كه نهى از منكر مى كردند و خداوند مابقى ايشان يعنى مرتكبين صيد ماهى در روز شنبه و آن كسانى را كه سكوت كرده بودند و تازه به دسته اول اعتراض مى كردند كه چ__را ايش__ان را موعظه مى كنيد، همه را به عذاب خود هلاك كرده است.

و نيز آيه دلالت مى كند كه خداوند اعتراض كنندگان را به خاطر سكوتشان و ترك نك__ردن م__راوده با ايش__ان ش__ريك ظلم و فسق متجاوزين شناخته است.

(350) غذا و تغذيه انسان

و نيز آيه شريفه دلالت مى كند بر يك سنت عمومى الهى - نه اين كه اين روش تنها اختصاص به بنى اسرائيل داشته باشد- و آن سنت اين است كه

جلوگيرى نكردن از ست__م ست__م گ__ران و م__وعظ__ه نك__ردن ايش__ان در ص__ورت امك_ان و قطع نكردن رابطه با ايشان در صورت عدم امكان م__وعظ__ه، ش__ركت در ظل__م است و ع__ذابى كه از طرف پروردگار در كمين ستم گران است در كمي__ن ش__رك__اى ايش_ان نيز هست! (1)

جمعيت آنان آن قدر بود كه بعد از تخلف جمعيت بسيارى از آنان از شركت در جنگ، تازه باقى مانده آنان جنودى بودند و اين جنود هم در امتحان آب نهر كه داستانش مى آيد كه اكثرشان رفوزه و مردود شدند و به جز اندكى از آنان در آن امتحان پيروز نشد و تازه آن عده اندك هم هماهنگ نبودند، به خاطر اين كه بعضى از آنان يك شب، آب خوردند و معلوم شد كه دچار نفاق هستند، پس در حقيقت آن چه باقى ماند، اندكى از اندك بود، در عين حال پيروزى نصيب آن

آزمايش تاريخى نهى از خوردن آب (353)

ان__دك ش_د، چ_ون ايم_ان داشتند و در ب_راب_ر لشك_ر بسي_ار انبوه جالوت صبر كردند.

آيه شريفه خواسته است لشكريان طالوت را با دو آزمايش به سه طائفه تقسيم كند اول آن هائى كه از طالوت نبودند چون از نهر نوشيدند، دوم آن هائى كه از وى بودند چون از نهر ننوشيدند، سوم آن هائى كه مردد بودند و وضعشان در آزمايش نهر معلوم نشد، چون مشتى آب برداشتند و نوشيدند و آزمايشى ديگر وصفشان را روشن مى كن__د و آن اين است كه اگر در حال جنگ به خدا اعتماد نموده، در برابر دشمن مقاومت كنند از طالوت خواهند شد و اگر دچار قلق و اضطراب شوند، از طائفه دوم خواهند گرديد.

در مجموع اين گفتار اشاره اى است به يك حقيقت كه از سراپاى اين داستان استفاده مى شود و آن اين است كه خداى تعالى قادر است عده اى بسيار قليل و از نظر روحيه

(354) غذا و تغذيه انسان

مردمى ناهماهنگ را بر لشكرى بسيار زياد يارى دهد! (1)

لَقَ__دْ جآءَتْ رُسُلُن__آ اِبْ__راهي__مَ بِالْبُشْرى قالُوا سَلما قالَ سَلمٌ فَما لَبِثَ اَنْ جآءَ بِعِجْلٍ حَنيذٍ،»

«فرستادگان ما در سر راه خود نزد ابراهيم آمدند تا به او كه مردى سالخورده و داراى همسرى پير و نازا بود مژده دهند كه به زودى فرزنددار مى شوند، نخست سلام كردند و ابراهيم جواب سلام را داد و چيزى نگذشت كه گوساله اى چاق و

1- المي_______________زان ج :2 ص: 441 .

غذاى ابراهيم (ع) براى فرشتگان (355)

ب_ري_ان ب_رايش_ان ح_اض_ر ساخت.» (69/ هود)

«فَلَمّا رَءآا اَيْ__دِيَهُ__مْ لا تَصِ__لُ اِلَيْ__هِ نَكِ__رَهُ__مْ وَ اَوْجَ__سَ مِنْهُ_مْ خِيْفَةً قالُوا لا تَخَ__فْ اِنّآ اُرْسِلْن_ا اِل_ى قَ_وْمِ لُ_وطٍ،»

«ولى وقتى ديد دستشان به آن غذا نمى رسد رفتارشان را ناپسند و خصمانه تشخيص داده، از آنان احساس ترس كرد، فرستادگان ما گفتند: مترس ما مأموران عذاب به سوى قوم لوطيم.» (70 / هود)

«حَنيذ» گوشتى است كه روى سن__گ داغ ش__ده از آتش، ب_ري_ان كنن__د.

«قديد» به معناى گوشتى است كه به وسيله سنگ داغ شده به وسيله خورشيد كباب شده باشد، بعضى گفته اند، حَنيذ نام كبابى است كه آب و چربى از آن بچكد.

(356) غذا و تغذيه انسان

و آيه شريفه «فَراغَ اِلى اَهْلِه فَجاءَ بِعِجْلٍ سَمينٍ،» (26 / ذاريات) كه راجع به همين داستان است خالى از مختصر تأييدى براى معناى دوم نيست، زيرا اگر بخواهند گوشت گوساله را به وسيله سنگ داغ شده با آتش و با تابش خورشيد كباب كنند به ناچار بايد آن را قطعه قطعه كنند و در اين صورت بيننده نمى تواند تشخيص دهد گوساله اى كه اين قطع__ات از آن گ__رفت__ه ش__ده چ__اق ب__وده يا لاغ__ر، تنه__ا وقت__ى مى ت__وان__د بفهم_د چ__اق

ب__وده كه حي__وان را درست_ى در تنور و يا آتشى ديگر كباب كرده باشند.

«فَما لَبِثَ اَنْ جآءَ بِعِجْلٍ حَنيذٍ،» (69 / هود) يعنى در آوردن گوساله بريان هيچ درنگ نك__رد و بلافاصله آن را براى ميهمانان آورد در ح__الى كه آب و روغن از آن مى چكيد.

ابراهيم عليه السلام بعد از آن كه آن گوساله بريان را جلو فرشتگان گذاشت، دست ميهمانان را ديد كه به غذا نمى رسد مثل اين كه نمى خواهند نان و نمك او را بخورند (و

غذاى ابراهيم (ع) براى فرشتگان (357)

اين خود نشانه دشمنى و شر رسانى است،) لذا در دل خود احساس ترس از آن ها كرد، فرشتگان براى اين كه او را ايمنى و دل گرمى داده باشند گفتند: مترس كه ما به سوى قوم لوط فرستاده شده ايم.

آن هنگام ابراهيم عليه السلام فهميد كه ميهمانانش از جنس فرشتگانند كه منزه از خوردن و ن__وشي__دن و امث__ال اين ام__ورى كه لازم__ه داشتن ب__دن م__ادى است مى باشند و ب_راى ام_رى عظي_م ارسال شده اند. (1)

«قالَ لا يَأْتيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهآ اِلاّ نَبَّأْتُكُما بِتَأْويلِه قَبْلَ اَنْ يَأْتِيَكُما ذلِكُما مِمّا عَلَّمَنى رَبّىآ اِنّى تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ هُمْ بِالاْخِرَةِ هُمْ كفِرُونَ،»

تأويل طعام زندانيان همراه يوسف (ع) (359)

«يوسف در پاسخ آن ها گفت من شما را قبل از آن كه طعام آيد و تناول كنيد به تعبير خوابتان آگاه مى سازم كه اين علم را خداى من به من آموخته است زيرا كه من آئين گروهى را كه به خ__دا بى ايم__ان و به آخ__رت ك__اف__رند ترك گفتم.»

(37 / يوسف)

«...يصحِبَىِ السِّجْنِ اَمّآ اَحَدُكُما فَيَسْقى رَبَّهُ خَمْرا وَ اَمَّا الاْخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْ__رُ مِ__نْ رَأْسِ__ه قُضِ__ىَ الاَْمْ___رُ الَّ__ذى في__هِ تَسْتَفْتِي__انِ،»

«...يوسف گفت، اى دو رفيق زندانى من اما يكى از شما ساقى شراب شاه خواهد شد و اما آن ديگرى بدار آويخته مى شود تا مرغان مغز سر او را بخورند اين امرى كه درباره آن از من خواستيد قطعى و حتمى است.» (41/ يوسف)

(360) غذا و تغذيه انسان

دو زندانى نام برده بردگان پادشاه بوده اند. وقتى آن دو زندانى با حسن ظن ناشى از ديدن سيماى نيكوكاران در چهره يوسف عليه السلام به آن جناب روى آوردند و درخواست كردند كه وى خواب هايشان را تعبير كند، يوسف عليه السلام فرصت را براى اظهار و فاش ساختن اسرار توحيد كه در دل نهفته مى داشت غنيمت شمرده، از موقعيتى كه پيش آمده بود براى دعوت به توحيد و به پروردگارش كه علم تعبير را به او افاضه فرموده، استفاده كرد و گفت: كه اگر من در اين باب مهارتى دارم ، پروردگار مرا تعليمم داده و سزاوار نيست كه براى چنين پروردگارى شريك قائل شويم.

و خ__لاص__ه

به به__انه اين پيشامد نخست مقدارى درباره توحيد و نفى شركاء صحب__ت ك__رد، آن گ__اه به تعبي__ر خ__واب آن دو پ_رداخت.

و در پاسخ آن دو چنين فرمود: هيچ طعامى - به عنوان جيره زندانيان - براى شما

تأويل طعام زندانيان همراه يوسف (ع) (361)

نمى آورند مگر آن كه من تأويل و حقيقت آن طعام و مآل آن را براى شما بيان مى كنم، آرى من به اين اسرار آگاهى دارم و همين خود شاهد صدق دعوت من است به دين توحيد. يوسف عليه السلام خواسته است معجزه اى براى نبوت خود ارائه داده باشد، نظير گفت__ار مسي__ح عليه السلام به بن__ى اس__رائي__ل كه ف__رم__ود: «شم__ا را از آن چ__ه مى خوريد و آن چه در خانه هايتان ذخيره مى كنيد خبر مى دهم اگر اهل ايم__ان ب__اشي__د مسلم__ا در اين امر ب__رايت__ان نشانه اى از حقيقت است.» (49 / آل عمران)(1)

خوشه گذاريد!» (47 / يوسف)

«ثُ__مَّ يَ__أْتى مِ__نْ بَعْ__دِ ذلِ__كَ سَبْ__عٌ شِ__دادٌ يَأْكُلْنَ ما قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ اِلاّ قَليلاً مِمّا تُحْصِنُونَ،»

«آن گاه از پى اين سال ها هفت سال سخت بيايد كه آن چه از پيش براى آن نه__اده اي_د مگ__ر ان__دكى كه محفوظ داريد به مصرف مى رسانيد.» (48 / يوسف)

«ثُ__مَّ يَ__أْت__ى مِ_نْ بَعْ_دِ ذلِ_كَ ع_امٌ في_هِ يُغ_اثُ النّاسُ وَ في_هِ يَعْصِ___رُونَ،»

«عاقبت از پى اين سال ها سالى بيايد كه در اثناى آن، باران زيادى نصيب مردم ش__ود و در آن س__ال م__ردم عصي__ر (مي__وه ه__ا و دان_ه ه_اى روغنى) مى گيرند.»

(49 / يوسف)

پادشاه مصر به كرسى نشينان خود گفت من در خواب مى بينم كه هفت گاو چاق را

(364) غذا و تغذيه انسان

هفت گاو لاغر مى خوردند و نيز هفت سنبله سبز و سنبله هائى خشك ديگر را مى بينم ح__ال حك__م اي__ن رؤي__ا را ب__راي__م بي__ان كني_د اگر از تعبير خواب سررشته اى داريد.

ب__زرگ__ان گفتن__د آن چ__ه ك__ه دي__ده اى اضغ__اث اح__لام و خواب هاى مختلف و در هم شده است و م_ا تعبي__ر اين گ__ون__ه خواب ها و يا هم__ه خ__واب ها را نمى دانيم، بلكه تنها خواب هاى ص__ال__ح و صحي__ح را مى توانيم تعبير كنيم.

يكى از دو رفيق زندانى يوسف كه از زندان نجات يافت و بعد از چندين سال به يادش آمد آن چه را كه يوسف بعد از تعبير خواب او درخواست كرده بود گفت: من تأويل آن چه را كه پادشاه در خواب خود ديده در اختيارتان مى گذارم، مرا اجازه دهيد تا در زندان نزد يوسف بروم و خبر تأويل اين خواب را برايتان بياورم.

او در زندان نزد يوسف آمد و گفت: اى يوسف، اى صديق! نظر بده ما را درباره

طعام سال هاى فراوانى و عسرت

مصريان در ... (365)

رؤيائى كه ملك ديده، آن گاه متن رؤيا را نقل كرده و گفته است كه مردم منتظرند من تأويل رؤياى او را از تو گرفته برايشان ببرم.

يوسف فرمود: بايد هفت سال پشت سرهم و به طور مستمر كشت و زرع كنيد و آن چه را درو مى كنيد در سنبله اش بگذاريد تا فاسد نگردد و همه را بدين گونه انبار كنيد مگ__ر ان__دكى كه آذوق__ه آن سال شما است!

اين كه يوسف عليه السلام دستور داد كه گندم را نكوبند وهم چنان در سنبله اش بگذارند براى اين بود كه جانور نمى تواند داخل سنبله شود و در نتيجه گندم هر چه هم بماند خ__راب نمى ش__ود به خ__لاف اي__ن ك__ه آن را بكوبند و از سنبله جدا كنند كه خيلى زود فاسد مى شود.

كلمه «شِداد» اگر از باب «شَدُّ عَلَيْه،» و به معناى حمله آوردن باشد اين كلام مشتمل

(366) غذا و تغذيه انسان

بر يك تمثيل لطيفى خواهد بود، زيرا سال هاى قحطى چون درنده اى خون آشام است كه به مردم حمله مى آورد و ايشان را دريده و مى خورد، كه اگر مردم ذخيره اى داشته ب_اشن__د اين درن__ده مت__وج__ه آن ذخي__ره ها شده و از خود مردم منصرف مى شود.

معناى آيه اين است كه پس از هفت سال فراوانى، هفت سال قحطى پديد مى آيد كه بر شما حمله مى كنند و آن چه شما از پيش اندوخته كرده ايد مى خورند مگر اندكى را كه انبار كرده و ذخيره نموده ايد.

«عاقب__ت از پ__ى اين سال ها س__الى بي__اي__د كه در اثن__اى آن، ب__اران زي__ادى نصيب م_ردم شود و در آن سال مردم عصير (ميوه ها و دانه هاى روغنى) مى گيرند.» (49 / يوسف) (1)

1- المي_________زان ج :11 ص:

251 .

طعام سال هاى فراوانى و عسرت مصريان در ... (367)

ياد بردند و آن ماهى را كه خود را به طرف دريا پيش گرفت،» (61 / كهف)

«فَلَمّا ج__اوَزا ق__الَ لِفَتي__هُ اتِن__ا غَ__داءَنا لَقَ__دْ لَقينا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَبا،»

«و چ__ون بگ__ذشتن__د به شاگردش گفت: غذايمان را پيشمان بيار كه از اين

(370) غذا و تغذيه انسان

سف__رم__ان خستگ__ى بسي__ار دي_ديم!» (62 / كهف)

«قالَ اَرَاَيْتَ اِذْ اَوَيْنا اِلَى الصَّخْرَةِ فَاِنّى نَسيتُ الْحُوتَ وَ ما اَنْسانيهُ اِلاَّ الشَّيْط_انُ اَنْ اَذْكُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبيلَهُ فِى الْبَحْرِ عَجَبا،»

«گفت: خبردارى كه وقتى به آن سنگ پناه برديم من ماهى را از ياد بردم و جز شيطان مرا به فراموش كردن آن وا نداشت، كه يادش نكردم و راه عجيب خود را پيش گرفت،» (63 / كهف)

«ق_الَ ذلِ_كَ ما كُنّا نَبْغِ فَارْتَدّاعَلى اثارِهِما قَصَصا،»

«گفت: اين همان است كه مى جستيم و با پى جويى نشانه قدم هاى خويش ب__ازگشتن__د،» (64/ كهف)

غذاى موسى در سفرى به جستجوى خضر (371)

مجمع البحرين آن قسمت از زمين است كه به يك اعتبار در آخر شرقى مديترانه و به اعتب__ار ديگ__ر در آخر غربى خليج فارس قرار دارد و به نوعى مجاز آن را محل اجتماع دو دري__ا خ_وان_ده اند.

«نَسِيا حُوتَهُما» از دو آيه بعد استفاده مى شود كه ماهى مذكور ماهى نمك خورده و يا بريان شده بوده و آن را با خود برداشته اند كه در بين راه غذايشان باشد، نه اين كه ماهى زنده اى بوده. وليكن همين ماهى بريان شده در آن منزل كه فرود آمدند زنده شده و خود را به دريا انداخته است و جوان همراه موسى نيز زنده شدن آن را و شنايش را در آب دريا ديده است.

چيزى كه هست يادش رفته

بود كه به موسى بگويد و موسى هم فراموش كرده بود كه از او بپرسد ماهى كجاست و بنابراين اين كه فرموده: «نَسِيا حُوتَهُما» هر دو، ماهى

(372) غذا و تغذيه انسان

خود را فراموش كردند، معنايش اين مى شود كه موسى فراموش كرد كه ماهى در خورجين است و رفيقش هم فراموش كرده به وى بگويد ماهى زنده شد و به دريا افتاد.

آيات مورد بحث صريح نيست در اين كه ماهى مزبور بعد از مردن زنده شده باشد، بلكه تنها از ظاهر «فراموش كردند ماهيشان را» و از ظاهر كلام رفيق موسى كه گفت: «من م__اه__ى را ف__رام__وش ك__ردم،» اين معن__ا استف__اده مى شود كه ماهى را روى سنگى لب دريا گذاشته بوده اند و به دري__ا افت__اده و ي__ا م__وج دري__ا آن را به طرف خود كشيده اس_ت و در اعم__اق دري__ا ف__رو رفت__ه و ناپ__دي__د شده است.

اين معنا را روايات تأييد مى كند، زيرا در آن ها آمده كه قضيه گم شدن ماهى علامت دي__دار با خض__ر ب_وده نه زنده شدن آن _ و خ_دا داناتر است.

بعد از آن كه از مجمع البحرين گذشتند موسى به جوان ملازم خود فرمود تا

غذاى موسى در سفرى به جستجوى خضر (373)

چاشتشان كه عبارت از همان ماهيى بوده كه با خود برداشته بودند بياورد زيرا از مس_اف_رت خود خست_ه شده به تج_دي_د نيرو نيازمند ش_ده اند.

مراد از «غَداء» عبارت است از هر چه كه با آن چاشت كنند.

اين جريان در مجمع البحرين بوده حاصل پاسخى كه به موسى داده اين مى شود كه غذايى نداريم تا با آن سد جوع كنيم، چون غذاى ما همان ماهيى بود

كه زنده شد و در دريا شناور گشت. آرى، وقتى به مجمع البحرين رسيديم و در كنار آن صخره منزل كرديم (ماهى به دريا رفت،) و من فراموش كردم به شما خبر دهم.

م__وس__ى گف__ت: اين ج__ري__ان كه درب__اره م__اه__ى اتفاق افتاد همان علامتى بود كه ما در جستجويش بوديم، لاجرم از همان جا برگشتند و درست از آن جا كه آمده ب__ودن__د (با چ__ه دقت__ى) ج__اى پ__اى خود را گرفته پيش رفتند.

(374) غذا و تغذيه انسان

از جمله «ذلِكَ ما كُنّا نَبْغِ، _ ما هم درپى اين قصه بوديم،» كشف مى شود، كه موسى عليه السلام قبلاً از طريق وحى مأمور بوده كه خود را در مجمع البحرين به عالم برساند و علامتى به او داده بودند و آن داستان گم شدن ماهى بوده، حال با خصوص قضيه زنده شدن و به دريا افتادن و يا يك نشانى مبهم و عمومى ترى از قبيل گم شدن ماهى و يا زنده شدن آن _ و يا مرده زنده شدن و يا امثال آن بوده است و لذا مى بينيم حضرت موسى به محضى كه قضي__ه م__اه__ى را مى شنود مى گويد: «ما هم در پى اين قصه بوديم،» و بى درنگ از همان جا برگشته خ__ود را به آن مكان كه آمده بود مى رساند و در آن جا به آن عالم ب_رخ_ورد مى نمايند. (1)

1- المي__زان ج :13 ص: 470 .

غذاى موسى در سفرى به جستجوى خضر (375)

خواستند و آن ها از مهمان كردنشان دريغ ورزيدند، در آن جا ديوارى يافتند كه مى خواست بيفتد، پس آن را به پا داشت و گفت: كاش براى اين كار مزدى مى گرفتى!» (77 / كهف)

(376) غذا و تغذيه انسان

مراد از «اِسْتَطْعَم» طلب طعام است به عنوان ميهمانى و لذا دنبالش فرمود: پس از اي_ن ك_ه ميهمانشان كنن_د مض_ايقه نم_ودند.

مقصود موسى از اين كه گفت خوب است در برابر عملت اجرتى بگيرى اين بوده كه با آن اجرت غذايى بخرند تا سد جوع كنند. (1)

او را زاييد باز كسى نفهميد و ما به مادر او وحى كرديم كه به موسى شير بده و مادامى كه از جانب فرعون احتمال خطرى نمى دهى به شيردادن ادامه بده و چون ترسيدى بر او كه لشكريان فرعون خبردار شوند و او را گرفته مانند هزاران كودك كه همه را كشتند به قتل برسانند - او را به دريا بينداز - كه به طورى كه از رواي__ات ب__ر مى آي__د دري__اى م__ذك__ور هم__ان نيل بوده - و ديگر از كشته شدن او مترس و از جدايى او غمگين مشو، كه ما دوباره او را به ت__و برمى گ__رداني__م و او را از پي__امب_ران ق__رار مى دهي__م، تا رس__ولى به سوى آل فرعون و بنى اسرائيل بوده باشد!

«وَ اَصْبَحَ فُؤادُ اُمِّ مُوسى فارِغا،» (10 / قصص) مراد از فراغت قلب مادر موسى اين است كه: دلش از ترس و اندوه خالى شد و لازمه اين فراغت قلب اين است كه ديگر

وحى به مادر موسى براى شيردادن او (379)

خيال هاى پريشان و خاطرات وحشت زا در دلش خطور نكند و دلش را مضطرب نكند و دچار جزع نگردد و در نتيجه اسرار فرزندش موسى را كه مى بايست مخفى كند، اظهار نكند و دشمنان پى به راز وى نبرند.

قل__ب م__ادر م__وس__ى ب__ه سب__ب وح__ى، از ت__رس و ان__دوه__ى كه باعث مى شد سر فرزندش ف__اش گردد خ__الى شد، آرى، اگ__ر ما قلب او را به وسيله وحى تثبيت نمى كرديم و وث__وق به محافظت خداوند از موسى پيدا نمى كرد، نزديك بود كه سرگذشت فرزندش را با جزع و فزع اظهارنمايد.

م__ادر م_وس__ى به خ__واه__ر موسى - كه دخترش باشد - گفت: دنبال موسى را

بگي__ر، ببين چ__ه بر س__رش آم__د و آب، صن_دوق او را به كج_ا برد؟

خواهر موسى هم چنان دنبال او را گرفت، تا آن كه موسى را از دور ديد كه خدام

(380) غذا و تغذيه انسان

فرعون او را گرفته اند، در حالى كه فرعونيان متوجه مراقبتش نشدند.

موسى قبل از آن كه خواهرش نزديك شود از مكيدن پستان زنان امتناع ورزيده بود. ما موسى را طورى كرديم كه از احدى غير از مادرش پستان قبول نكرد و از مكيدن پستان زنان شيرده ديگر امتناع ورزيد، در نتيجه هر چه زن شيرده آوردند پستانش را قبول نكرد، همين كه خواهرش آمد و وضع را بديد، به آل فرعون گفت: آيا مى خواهيد شما را به خاندانى راهنمايى كنم كه آنان تكفل و سرپرستى اين كودك را به نفع شما به عه_ده بگيرند؟ خاندانى كه خيرخواه وى باشند.

پس فرعونيان پيشنهادش را پذيرفتند و او ايشان را راهنمايى به مادر موسى كرد، پس موسى را تسليم مادرش كردند، در نتيجه او را با اين نقشه ها به مادرش برگردانيديم تا با مشاهده ف__رزن__دش يقي__ن پي__دا كند و تحقق وعده خدا را به چشم

وحى به مادر موسى براى شيردادن او (381)

ببيند، چون مادر موسى قبل از اين ج__ري__ان وعده خدا را شنيده بود و مى دانست كه وعده او حق است و ايم__ان ب__ه آن ني__ز داشت، ول__ى ما موسى را به او برگردانديم تا ب_ا دي_دن او يقين به حق__انيت وع__ده خ__دا كند.

و مراد از وعده خدا تنها وعده برگرداندن موسى نيست، بلكه مطلق وعده الهى است، به دليل اين كه فرموده: «ولى بيشتر مردم نمى دانند،» يعنى يقين

پيدا نمى كنند و غالبا در وعده هاى خدا گرفتار شك و ريبند و دل هايشان مطمئن به آن نيست و حاصل معناى آيه اين است كه: مادر موسى با مشاهده حقانيت اين وعده اى كه خدا به او داد، يقين پيدا كرد، به اين كه مطلق وعده هاى خدا حق است. (1)

1- الميزان ج:16 ص: 11 .

(382) غذا و تغذيه انسان

خرماى پخته و رسيده است، چون قبل از رسيدنش آن را بس__ر مى گوين__د و كلم__ه «جَنِ__ى» چي__زى را مى گ_وين_د ك_ه در دم چيده شده باشد.

«فَكُلى وَ اشْرَبى وَ قَرّى عَيْنا...!»

از رطب ت__ازه رسي_ده بخ__ور و از ج__وى آب__ى ك__ه زي__ر پايت جارى شده بياشام و ب_دون اين كه اندوهى به خود راه دهى خوشنود باش !

اگر به خوردن و آشاميدن سفارش كرد براى اين بود كه هر كدام از اين دو يكى از نشانه هاى مسرت و خوشوقتى است و كسى كه گرفتار مصيبتى است ديگر نمى تواند از

غذاهاى آسمانى مريم (385)

غذاى لذيذ و آب گوارا لذت ببرد و مصيبت، شاغل او از اين كارها است.

و معناى آيه اين است كه از رطب تازه بخور و از جوى آب بياشام و از عنايتى كه خ__دا به تو كرده خ_رسن__دى كن بدون اين كه غمگين و محزون شوى.

در مجمع البيان در ذيل آيه «قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيّا،» نقل كرده كه بعضى گفته اند: جبرئيل با پ__اى خود ب__ه زمي__ن زد، آب__ى گ__وارا پي__دا ش__د، بعض__ى ديگر گفته اند: بلك__ه عيس__ى وقت__ى با پاى خود به زمين زد آبى جوشيد و جارى گرديد و اين معنا از امام ابى جعفر عليه السلام نيز روايت شده است.

و در كتاب خصال از على عليه السلام روايت كرده كه در ضمن چهار صد بند فرمود: هيچ غ__ذا و دوائ__ى زن حامل__ه نمى خ__ورد ك__ه بهتر از خ__رم_اى تازه باشد و لذا است كه خ__داى تع_الى به م_ري_م فرمود: «وَ هُزّى اِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَ_ةِ تُس_اقِطْ عَلَيْكِ رُطَبا جَنِيّا،»

(386) غذا و تغذيه انسان

«فَكُل__ى وَ اشْ__رَب__ى وَ قَ___رّى عَيْن___ا!»

مؤلف: اين معنا به طرق اهل

سنت در رواياتى چند از رسول خدا صلى الله عليه و آله و از طرق شيعه از امام باقر عليه السلام روايت شده است. (1)

مردم را متمايل به سوى ايشان كن و از ميوه ها روزيشان ده، باشد كه شكرگزارند!» اين را بگفت و برفت.

پس همين كه آفتاب طلوع كرد و پس از ساعتى هوا گرم شد، اسماعيل تشنه گشت، هاجر برخاست و در محلى كه امروز حاجيان سعى مى كنند بيامد و بر بلندى صفا

معجزه آب زمزم (389)

برآمد، ديد كه در آن بلندى ديگر، چيزى چون آب برق مى زند، خيال كرد آب است، از صفا پائين آمد و دوان دوان بدان سو شد، تا به مروه رسيد، همين كه بالاى مروه رفت، اسماعيل از نظرش ناپديد شد، ناچار دوباره به طرف صفا آمد و اين عمل را هفت نوبت تكرار كرد، در نوبت هفتم وقتى به مروه رسيد، اين بار اسماعيل را ديد و ديد كه آبى از زير پايش جريان يافته، پس نزد او برگشته، از دور كودك مقدارى شن جمع آورى نموده، جلو آب را گرفت، چون آب جريان داشت و از همان روز آن آب را زمزم ناميدند، چون زمزم معناى جم_ع كردن و گرفتن جلو آب را مى دهد.

از وقتى اين آب در سرزمين مكه پيدا شد مرغان هوا و وحشيان صحرا به طرف مكه آمد و شد را شروع كرده، آن جا را محل امنى براى خود قرار دادند.... (نقل از تفسير قمى از امام صادق عليه السلام ) (1)

(390) غذا و تغذيه انسان

كرد آن هم به بهترين قبول و او را پرورش داد آن هم بهترين پرورش و زكريا را كفيل او كرد كه هر وقت در محراب او بر او وارد مى شد رزقى مخصوص نزد او مى ديد مى پرسيد: اى مريم اين رزق را از ناحيه چه

1- المي____زان ج :1 و 12 ص: 435 - 437 و111 .

غذاهاى آسمانى براى انسانى استثنائى (391)

كسى برايت آورده اند؟ مى گفت اين رزق از ناحيه خدا است، آرى خدا به هر كس بخواهد بى حساب رزق مى دهد!» (37 / آل عمران)

در اين آيه، «رِزْقا» را بدون الف و لام آورده و اين اشاره است به اين كه رزق نام برده، طعام معهود در بين مردم نبوده، هم چنان كه بعضى هم گفته اند: هر وقت زكريا به مريم سر مى زد، ميوه زمستانى را در تابستان و ميوه تابستانى را در زمستان نزد او مى ديد.

مؤيد اين حكايت اين است كه اگر رزق نام برده از طعام هاى معمول آن روز و طعام موسمى بود، نكره آمدن «رِزْقا» اين معنا را مى رساند، كه زكريا هيچ وقت اطاق مريم را خالى از طعام نمى ديد بلكه همواره نزد او رزقى را مى يافت و در اين صورت زكريا از پاسخ مريم قانع نمى شد، براى اين كه پاسخ مريم اين بود كه اين رزق از ناحيه خداست و

(392) غذا و تغذيه انسان

از ناحيه خدا بودن رزق اختصاص به رزق مريم ندارد، رزق همه مردم از ناحيه خدا است و جا داشت دوباره زكريا بپرسد اين رزقى كه خدا روزيت كرده به وسيله چه كسى به تو رسيده، چون ممكن است افرادى از مردم كه به معبد آمد و رفت

دارند برايش آورده باشند، حال چه اين كه هدف خ__دائى در نظر داشته باشند و چه هدفى شيطانى.

پ__س از اي__ن ك__ه مى بيني__م زك__ري__ا از پ__اس__خ مريم قانع شده، معلوم مى شود رزق ن__ام ب__رده رزق معم__ول_ى نب__وده اس_ت.

علاوه بر اين كه دعاى زكريا بعد از پاسخ مريم، كه عرضه داشت پروردگارا از درگاه خودت فرزندى به من عطا فرما دلالت دارد بر اين كه يافتن رزق نام برده در نزد مريم را كرامتى الهى و خارق العاده تشخيص داده و در نتيجه به طمع افتاده كه او هم از خداى تعالى بخواهد فرزندى طيب روزيش كند.

غذاهاى آسمانى براى انسانى استثنائى (393)

پس معلوم مى شود رزق نام برده رزقى بوده است كه بر كرامت خدائى نسبت به م__ري__م دلال__ت مى ك__رده، ك__ه جمل__ه: «ي__ا م__ري__م!» هم به بيانى كه خواهد آمد بر اي__ن معن__ا اشع_ار دارد.

زكريا همه اين حرف ها را يك باره به مريم گفت: و او هم پاسخى داد كه وى را قانع ساخت و يقين كرد كه اين طعام ها كرامتى است از خدا نسبت به مريم، در اين جا بود كه او ني__ز ك_رام_ت اله_ى را طم_ع ك_رده و از حض_رتش درخ_واست فرزندى طيب كرد. (1)

مائده آسمانى مسيحيان

1- المي____زان ج :3 ص: 273 .

(394) غذا و تغذيه انسان

«اِذْ قالَ الْحَوارِيُّونَ يعيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطيعُ رَبُّكَ اَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ السَّمآءِ قالَ اتَّقُواْ اللّهَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ،»

«به ياد آر زمانى كه حواريين عيسى به وى گفتند اى عيسى بن مريم آيا پروردگار تو توانائى دارد مائده اى از آسمان بر ما نازل كند؟ گفت بپرهيزيد از خدا اگر دارنده ايمانيد.» (112 / مائده)

«قالُوا نُريدُ

أَنْ نَأْكُلَ مِنْهَ__ا وَ تَطْمَئِ__نَّ قُلُ__وبُن__ا وَ نَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنا وَ نَكُونَ عَلَيْه__ا مِ__نَ الشّهِدينَ،»

«گفتند مى خواهيم از آن مائده بخوريم تا قلب هايمان مطمئن شود و بدانيم كه تو م__ا را در ايم__انمان تصديق كرده اى و بر آن ما از گواهان باشيم.» (113 / مائده)

مائده آسمانى مسيحيان (395)

«قالَ عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ الّلهُمَّ رَبَّنآ اَنْزِلْ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ السَّمآءِ تَكُونُ لَنَا عيدا لاَِوَّلِن__ا وَ ءاخِ__رِن__ا وَ ءايَ__ةً مِنْ__كَ وَ ارْزُقْن__ا وَ أَنْ_تَ خَيْ__رٌ ال__رّزِقي__نَ ،»

«عيسى بن مريم گفت بار الها! اى پروردگار ما نازل فرما بر ما مائده اى از آسمان تا براى ما و پيروان كنونى و آينده ما عيد و خود معجزه اى از ناحيه تو باشد، پ__روردگ_ارا روزيم__ان ك__ن ك__ه ت_و بهترين روزى دهندگانى!» (114 / مائده)

«ق__الَ اللّهُ أِنّى مُنَ__زِّلُها عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَأِنّىآ أُعَذِّبُهُ عَذابا لا اُعَ__ذِّبُ__هُ اَحَ__دا مِنَ الْعلَمينَ،»

«خداى متعال فرمود: من به زودى آن مائده اى را كه خواستى نازل خواهم كرد، ولى اگر بعد از آن باز هم كسى كفر بورزد بايد بداند كه به راستى او را عذابى مى كنم كه احدى از عالميان را به چن__ان ع_ذاب دچ_ار نمى كن_م!» (115 / مائده)

(396) غذا و تغذيه انسان

بودند (مائده) بعد از مشاهده آن همه آيات، عمل بسيار زشتى بود و از همين جهت مسيح عليه السلام با اين كلام خود «اتَّقُواْ اللّهَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ،» آن ها را توبيخ نموده است.

اين درخواست از حواريين زشت و غير متوقع است، وليكن در عين اين كه غرض

مائده آسمانى مسيحيان (397)

خود را از اين درخواست توجيه كردند، مع ذلك از مسأله خوردن صرفنظر نكردند و اشكال هم همين جا است، باز اگر مى گفتند: «مى خواهيم از آن مائده بخوريم و در نتيجه خوردن آن دل هايمان مطمئن شود،» اشكال كم تر بود از اين كه گفته اند: «مى خواهيم از آن بخوريم و دل هايمان مطمئن شود.» براى اين كه بين اين دو تعبير فرق واضحى است، تعبي__ر اول به خ__وب__ى مى رس__ان__د كه غرض هوسرانى و گزاف گوئى نيست به خ__لاف تعبي__ر دوم_ى.

و چون حواريين در اين پيشنهاد خود پافشارى كردند، عيسى عليه السلام درخواست آنان را پذي__رفت و از پروردگار خ__ود خ__واهش ك__رد ك__ه آن ها را به مائده اى كه خواسته اند اك_رام نمايد.

عيسى عليه السلام به درخواست خود عنوانى داد كه صلاحيت داشته باشد سؤال خود را از

(398) غذا و تغذيه انسان

ساحت عظمت و كبريائى خداوند به آن عنوان توجيه نمايد، عرض كرد: «بارالها فروفرست بر ما خوانى از آسمان تا براى همه ما از اولين و آخرين عيدى باشد،» چون عيد در نزد هر قوم و ملتى عبارت است از روزى كه در آن روز به افتخار موهبتى اختصاصى ن__اي__ل آم__ده ب_اشن_د و روز ن__زول م_ائ_ده هم براى مسيحيت همين خاصيت را دارد.

آرى پروردگار مسيح دعاى او را مستجاب كرد، الا اين كه شرط كرد كه هر كس

نسبت به اي__ن معج__زه كف__ر ب__ورزد همان طورى كه خود معجزه بى سابقه و مخصوص اين امت است، عذاب آن كس هم بى سابقه و عذابى خواهد بود كه كسى تاكنون به آن عذاب معذب نشده است.

ح__واري__ون در ع__ذرخ__واه__ى خ__ود ام__ور جميل__ه و پسنديده اى را ضميمه غرض اصلى شان كه همان خوردن از مائده آسمانى بود، ك__ردن__د تا بدين وسيله

مائده آسمانى مسيحيان (399)

ركاكت و قباحتى كه در تق__اض__اى معج__زه ش__ان - ب__ا دي__دن آن هم__ه معج__زات كافى - ب_ود به طور كلى از بين ببرند.

اين عيد كه خداوند مسيحيت را به آن اختصاص داد نعمتى است كه همه شان از آن منتفع نمى شوند، بلكه تنها كسانى از آن بهره مند مى گردند كه ايمان داشته و بر ايمان خ__ود پ__اي__دار ب__اشن__د و اما كس__انى ك__ه به اين نعمت كف__ر م__ى ورزن__د نه تنها از اين نعم_ت برخوردار نمى شوند، بلك__ه به شديدترين وجه متض__رر هم مى گردند. (1)

الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ ذلِكَ بِاَنَّهُمْ كانُوا يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ،»

«و چون گفتيد اى موسى ما به يك خوراك نمى توانيم بسازيم پروردگار خويش را بخوان تا از آن چه زمين همى روياند از سبزى و خيار و سير و عدس و پيازش براى ما بيرون آورد، گفت چگونه پست تر را با بهتر عوض مى كنيد به شهر فرود آئيد تا اين چيزها كه خواستيد بيابيد و ذلت و مسكنت بر آنان مقرر شد و به غضب خدا مبتلا شدند زيرا آيه هاى خدا را انكار همى كردند و پيامبران را به ناروا همى كشتند زيرا ناف_رم_ان ش_ده بودند و تع__دى همى كردند.» (61 / بقره)

مائده هاى آسمانى بنى اسرائيل (403)

در تفسي__ر قم__ى در ذي_ل جمل_ه: «وَ ظَلَّلْنا عَلَيْكُمُ الْغَمامَ وَ اَنْزَلْنا عَلَيْكُمُ...،»

از معصوم نقل شده كه فرمود: وقتى موسى بنى اسرائيل را از دريا عبور داد، در بيابانى وارد شدند، به موسى گفتند: اى موسى! تو ما را در اين بيابان خواهى كشت، براى اين كه ما را از آبادى به بيابانى آورده اى كه نه سايه ايست، نه درختى و نه آبى و روزها ابرى از كرانه افق برمى خاست و بر بالاى سر آنان مى ايستاد و سايه مى انداخت، تا گرماى آفتاب ناراحتشان نكند و در شب «من» بر آن ها نازل مى شد و روى گياهان و بوته ها و سنگ ها مى نشست و ايشان مى خوردند و آخر شب مرغ بريان بر آن ها نازل مى شد و داخل سفره هاشان مى افتاد، چون مى خوردند و سير مى شدند و دنبالش آب مى نوشيدند، آن مرغ ها دوباره پرواز مى كردند و مى رفتند.

و سنگ__ى با م__وس__ى ب__ود، كه

هم__ه روزه آن را در وس__ط لشك_ر مى گذاشت و

(404) غذا و تغذيه انسان

آن گاه با عصاى خود به آن مى زد، دوازده چشمه از آن مى ج__وشي__د و هر چشمه به ط__رف تي__ره اى از بن_ى اس__رائيل كه دوازده تيره بودند، روان مى شد. (1)

الميزان ج :8 ص: 371 .

چشمه هاى اعجاز و غذاهاى آسمانى (407)

چون همواره چيزى را مهر و موم مى كنند كه نفيس و خالص از غ__ش و خل__ط ب__اش__د، تا چيزى در آن نريزند و دچار ناخالصيش نكنند.

«خِتامُهُ مِسْك» كلمه ختام به معناى وسيله مهر زدن است، مى فرمايد وسيله مهر زدن ب__ر آن رحي__ق ب__ه ج__اى گ__ل و لاك و امثال آن - كه در دنيا به وسيله آن ها مهر

شرابى كه در بهشت مى نوشند ! (411)

و م__وم مى كنن_د - مش_ك است.

«وَ مِزاجُ_هُ مِنْ تَسْني_مٍ _ شرابى كه ممزوج با چشمه تسنيم است،» كلمه «مِزاجُ» به معناى وسيله مخلوط كردن است و كلمه «تَسْنيمٍ» به معناى چشمه اى است در بهشت، ك__ه خ__داى تع__الى ن__ام__ش را تسني__م نه__اده اس__ت.

«عَيْنا يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ،»

«چشمه اى است خاص مقربين، كه جز از آن نمى نوشند.»

مف__اد آيه اين اس__ت كه مقربين صرفا تسنيم را مى نوشند، هم چنان كه مفاد جمله «وَ مِ__زاجُ__هُ مِ__نْ تَسْني__مٍ،» اين است ك__ه: آن چه در ق__دح اب__رار از رحي__ق مخت__وم هست با تسنيم مخلوط مى شود.

و اي____ن معن____ا ب____ه دو نكت____ه دلال__ت مى كن___د:

(412) غذا و تغذيه انسان

اول اين كه تسنيم از رحيق مختوم گران قدرتر است، چ__ون رحي__ق مختوم با آميخته شدن با تسنيم لذت بخش تر مى شود.

دوم اي_ن كه مقربين در درجه بالاترى از ابرار قرار دارند. (1)

از چشمه اى كه بندگان خاص خدا مى نوشند!

«اِنَّ الاَْبْرارَ يَشْ_رَبُ_ونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُورا،»

«و نيك__وك__اران ع__ال__م در بهشت از شراب__ى نوشند كه طبعش در لطف و رنگ و ب__وى كاف_ور است.» (5 / دهر)

1- الميزان ج :20 ص: 394 .

از چشمه اى كه بندگان خاص خدا مى نوشند! (413)

«عَيْن__ا يَشْ_رَبُ بِه_ا عِب_ادُ اللّهِ يُفَجِّ_روُنَه_ا تَفْجيرا!»

«از سرچشمه گوارايى

آن بندگان خاص خدا مى نوشند كه به اختيارشان هر كجا خواهند جارى مى شود.» (6 / دهر)

«تَفْجيرِ عَيْن» عبارت است از شكافتن زمين براى جارى ساختن آب هاى زيرزمينى و ما ناگزيريم در اين جا «تَفْجيرِ عَيْن» را حمل كنيم بر صرف خواستن آن، چون اين معنا مسلم است كه جارى ساختن چشمه هاى بهشتى نيازمند بيل و كلنگ نيست. نعمت هاى بهشتى به جز خواست و اراده اهل بهشت هيچ هزينه ديگرى لازم ندارد، هم چن__ان ك_ه ف_رم_ود: «لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فيها!»

«عَيْنا يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللّهِ يُفَجِّروُنَها تَفْجيرا!» يعنى نوشيدن از كَأْس را كه گفتيم از

(414) غذا و تغذيه انسان

ه__ر كَ__أْس__ى نيس__ت، بلك__ه آن كاس را اختصاص مى دهد به چشمه اى كه چنين و چنان است. و اگ__ر از ن__وشن__دگ__ان آن كَأْس تعبير به عِبادُ اللّهِ كرد، براى اين بود كه اشاره كند به اين كه اگر از آن كَ__أْس مى نوشن__د به خاطر اين است كه به زيور عبوديت آراست__ه ش__دن__د و به لوازم آن عمل كردند.

ظاهر جمله يَشْرَبُونَ و جمله يَشْرَبُ بِها مى فهماند همين حالا مشغول نوشيدنند، نه اين كه در قيامت مى نوشند، وگرنه مى فرمود سيشربون و يَشْرَبُ بِها، علاوه بر اين، نوشيدن، وفا كردن، اطعام نمودن و ترسيدن، همه را در يك سياق آورده و فرموده «يَشْرَبُونَ، يُوفُونَ، يَخافُونَ، يَطْعِمُونَ» و نيز ذكر تَفْجيرِ در جمله «يُفَجِّروُنَها تَفْجيرا!» م__ؤي__د ديگ_رى است، ب__راى اين كه ظه__ور دارد در اي__ن كه شك__افتن چشمه و ج__ارى س__اخت__ن آب آن را با اسب__اب اي__ن ك__ار انج__ام مى دهن__د، كه همان وفا و

از چشمه اى كه بندگان خاص خدا مى نوشند! (415)

اطع__ام و خ__وف است، پ__س حقيق__ت اين اعم__ال هم__ان تَفْجي__رِ

عَيْ__ن است. (1)

1- الميزان ج :20 ص: 199 .

(416) غذا و تغذيه انسان

شرابشان در ظرف ها نمى ماند و كم هم نمى آيد.

«وَ يُسْقَوْنَ فيها كَأْسا كانَ مِزاجُها زَنْجَبيلاً،»

«و آن ج__ا ش__راب__ى ك__ه طبع__ش مانند زنجبيل گرم و عطرآگين است به آن ها بنوشانند.»

(17 / دهر)

ميوه و طعام بهشتيان و آب چشمه سلسبيل (419)

بعضى از مفسرين گفته اند: در عرب مرسوم بوده كه از زنجبيل استفاده عطر و بوى خوش مى كرده اند و آن را در جام نوشيدنى ها مى ريختند، در اين آيه هم به ابرار وعده داده كه زنجبيل بهشتى را كه پ_اكي__زه تر و خوشبوتر است در جام شرابشان مى ريزند.

«عَيْن____ا فيه_____ا تُسَمّ____ى سَلْسَبي___لاً،»

«در آن جا چشمه اى است كه سلسبيلش نامند و شرابش از خوبى از حد وصف بيرون است.» (18 / دهر)

سلسبي_____ل ب__ه معن_____اى آب_____ى سب____ك و ل____ذي____ذ و ب___رن___ده اس___ت.

«ع__الِيَهُ__مْ ثِي__ابُ سُنْ__دُسٍ خُضْرٌ وَ اِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا اَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَ سَقيهُمْ

(420) غذا و تغذيه انسان

رَبُّهُ___مْ شَ__راب__ا طَهُ___ورا،»

«بر اندام بهشتيان لباس هايى است از حرير نازك سبز رنگ و از ديباى ضخيم و با دستبن__دهايى از نق__ره ت__زيي__ن ش__ده ان__د و پ__روردگ__ارش__ان شراب طهور به آن ها م__ى ن__وش__ان_د.» (21 / دهر)

«سَقيهُمْ رَبُّهُمْ شَرابا طَهُورا،» خدايشان شرابى به ايشان نوشانيد كه طهور بود، يعنى در پاكى به حد نهايت بود، شرابى بود كه هيچ قذارت و پليدى را باقى نمى گذاشت و يكى از قذارت هاى درونى آدمى غفلت از خداى سبحان و بى توجهى به اوست، پس ابرار كه اين شراب طهور را نوشيدند محجوب از پروردگارشان نيستند و لذا آنان مى توانستند خدا را حمد بگويند، هم چنان كه قرآن فرموده: «وَ اخِرُ دَعْواهُمْ اَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ

ميوه و طعام بهشتيان و آب چشمه سلسبيل (421)

رَبِّ الْعالَمين!» (10 / يونس)

خداى تعالى در جمله «سَقيهُمْ

رَبُّهُمْ» همه واسطه ها را حذف كرده و نوشاندن به ايشان را مستقيما به خودش نسبت داده و اين از همه نعمت هايى كه در بهشت به ايش__ان داده افض__ل است و چ__ه بس__ا يك__ى از نعمت هايى ب__اش__د كه به حكم آيه «لَهُ__مْ ما يَش__اؤُنَ فيه__ا وَ لَ_دَيْنا مَزيدٌ!» (35 / ق) خواست خود بشر بدان نمى رسد. (1)

را فاسد و معيوب مى كند.

«وَ لَهُ__مْ فيه__ا مِ__نْ كُ__لِّ الثَّمَ__راتِ،» در اين جمل__ه مطل__ب را عموميت مى دهد و م_ى ف__رم__اي__د: و ايش__ان در بهش___ت از ه__ر گ__ون__ه ثم_____رات ب__رخ__وردارن__د.

(424) غذا و تغذيه انسان

«وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ،» آمرزشى كه تمامى گناهان و بدى ها را محو مى كند و ديگر عي__ش آن ه__ا به هي__چ ك__دورت__ى مك_دّر و به هيچ نقصى منقص نيست. و در تعبير از خدا به كلمه «رَبِّهِمْ» اشاره است به اين كه رحمت خدا و رأفت الهيه اش سراپاى آنان را ف__را گ_رفت__ه است. (1)

مثلاً از آن سير و خسته شده باشند و نه از ناحيه خارج از خودشان، كه مثلاً دورى محل و يا وجود خ_اره_اى شاخه كه نگذارد ميوه آن را بچينند و يا مانعى ديگر. (1)

ك__ه خ__ود او اختي__ار كرده باشد، ديگرى مرغ بريان مى آورد هر مرغى ك_ه خ_ود او هوس كرده باشد.

در اين جا ممكن است كسى اشكال كند كه در روايات آمده كه اهل بهشت هر وقت اشتهاى ميوه اى كنند شاخه اى كه حامل آن ميوه است خودش به سوى ايشان خم مى شود و ايشان ميوه را مى چينند و چون اشتهاى گوشت مرغى كنند خود آن مرغ در حالى كه بريان شده در دست ايشان مى افتد و هر چه بخواهند از آن مى خورند، دوباره مرغ زنده شده پرواز مى كند. ولى اين اشكال وارد نيست، براى اين كه اهل بهشت هر چه بخواهند در اختيار دارند، يكى از چيزهايى كه انسان مى خواهد تنوع و تفنن در زندگى

(430) غذا و تغذيه انسان

است، گاهى انسان مى خواهد خدمت گزارانش برايش آن چه مى خواهد حاضر كنند و مخصوصا در وقتى كه آدمى با دوستان خود مجلسى فراهم كرده دوست مى دارد خدمت كاران از دوستانش پذيرايى كنند، هم چنان كه گاهى هم هوس مى كند بدون وس__اط_ت خ_دم_ت ك_اران خ__ودش برخي__زد و از درخ_ت ميوه بچيند.

«وَ حُورٌ عينٌ، كَاَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ،»

«و ح_ورالعين هايى دارند كه از شدت صفا چون لؤلؤ دست نخورده اند.»

«جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ!» همه آن چه كه با اهل بهشت كرديم براى اين است كه پاداشى باشد در قب__ال آن اعم__ال ص__الح_ى كه به ط__ور مستم__ر انجام مى دادند. (1)

1- المي_______زان ج :19 ص: 206 .

از ميوه ها و گوشت مرغان هر چه اختيار و... (431)

كه در بهشت رزق ايشان كه بندگان مخلص خدايند غير از رزق ديگران است و هيچ شباهتى بر رزق ديگران ندارد،

(432) غذا و تغذيه انسان

اگ__ر چ__ه ن__ام رزق ايش__ان و رزق ديگ__ران يك__ى است، وليكن رزق ايشان هيچ خلطى با رزق ديگران ندارد.

«فَواكِهُ وَ هُمْ مُكْرَمُونَ ، فى جَنّاتِ النَّعيمِ،» (42 و 43 / صافات) فاكهه به معناى هر ميوه اى است كه به اصطلاح امروز به عنوان دسر خورده مى شود، نه به عنوان غذا و اين آيه بيان همان رزق معلوم مخلصين است، چيزى كه هست خداى تعالى جمله «وَ هُمْ مُكْرَمُونَ» را ضميمه اش كرد تا بر امتياز اين رزق و اين ميوه از رزق هاى ديگران، دلالت كند و بفهماند: هر چند ديگران نيز اين ميوه ها را دارند، اما مخلصين اين ميوه ها را با احترامى خاص دارند، احترامى كه با خلوص و اختصاص مخلصين به خدا مناسب باشد و ديگران در آن شريك نباشند.

«يُطافُ عَلَيْهِمْ بِكَأْسٍ مِنْ مَعينٍ،» (45/صافات) كلمه مَعينٍ در نوشيدنى ها به معناى

زندگى اختصاصى و نعمت هاى بهشتى مُخلَصين (433)

آن نوشيدنى است كه از پشت ظرف ديده شود، مانند آب و شرابى كه در ظرف بلورين باشد و مراد از كَأْس معين زلال بودن آب و يا شراب است و به همين جهت دنبالش فرمود: «بَيْضاءَ لَذَّةٍ لِلشّارِبينَ،» (46 / صافات) يعنى شرابى صاف و زلال كه صفا و زلال__ى اش ب__راى ن_وشن_دگ__ان ل_ذت بخ___ش اس_ت.

«لا فيها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها يُنْزَفُونَ،» (47 / صافات) در اين آيه ضررهاى شراب را از آن نفى كرد است و حاصل معناى جمله اين است كه: در آن شراب بهشتى كه براى

مخلصين آماده شده ضررهاى خمر دنيوى و مستى آن و از بين بردن عقل وجود ندارد.(1)

منشأ گ_رفت_ه و بر بدن حكم مى راند.

ب_دنى ك_ه عبارت است از مجم_وع اجزائى كه از عن_اصر روى زمين درست ش_ده و نيز قواى فعاله اى كه در بدن است، به طورى كه اگر فرض كنيم غذا و شهوت (و يا علاقه ج_ذب عن_اص__ر زمي__ن ب_ه س__وى ب_دن،) نمى ب_ود، وج_ود انس_ان ه_م دوام نمى يافت.

فرض نبود غذا فرض نبود انسان ! (437)

پس فرض نبود غذا و ساير شهوات، فرض نبود انسان است، نه فرض استمرار نيافتن وجودش! (دقت بفرمائيد!)

پس انسان در حقيقت همان موجودى است كه با زاد و ولد منشعب مى شود، مى خورد و مى نوشد و ازدواج مى كند و در همه چيز تصرف نموده، مى گيرد، مى دهد، حس مى كند، خيال مى كند، تعقل مى نمايد، خرسند و مسرور و شادمان مى شود و هر ملائمى را به خود جلب مى كند، خودى كه عبارت است از مجموع اين ها كه گفتيم، مجم__وعى ك_ه بعضى از آن ها مق__دم__ه بعض__ى ديگ__ر است و انسان بين مقدمه و ذى المق_دمه حركتى دورى دارد،

چي__زى ك__ه بر حس__ب طبيع__ت مق__دم__ه كم__ال او بود، با دخالت شعور و اختيارش كمال حقيقيش مى شود.

(438) غذا و تغذيه انسان

و وقتى خدا او را از دار فانى دنيا به دار بقا منتقل كرد و خلود و جاودانگى برايش نوشت، حال يا خلود در عذاب، يا در نعمت و ثواب، اين انتقال و خلود، ابطال وجود او نمى تواند باشد بلكه اثبات وجود دنيائى او است، هر چه بود حالا هم همان است، با اين تفاوت كه در دنيا معرض دگرگونى و زوال بود، ولى در آخرت دگرگونى ندارد، هر چه هست هميشه همان خواهد بود، قهرا يا هميشه به نعمت هائى از سنخ نعمت هاى

دنيا (منهاى زوال و تغيير) متنعم و يا به نقمت ها و مصائبى از سنخ عذاب هاى دنيا (ولى منهاى زوال و تغيير) معذب خواهد بود و چون نعمت هاى دنيا عبارت بود از شهوت جنسى و لذت طعام و شراب و لباس و مسكن و همنشين و مسرت و شادى و امثال اين ها، در آخرت هم قهرا همين ها خواهد بود.

پس انسان آخرت هم همان انسان دنيا است، مايحتاج آخرتش هم همان مايحتاج

فرض نبود غذا فرض نبود انسان ! (439)

دنيا است، آن چه در دنيا وسيله استكمالش بوده همان در آخرت هم وسيله استكمال او است، مطالب و مقاصدش هم همان مطالب و مق__اص__د اس__ت، تنها فرقى كه بين دنيا و آخ_رت اس__ت مس___أل___ه بق___ا و زوال اس__ت.

سع_ادت انس_ان در آخ_رت به همين است كه ب_ه آن چه از لذائ_ذ كه در دني_ا مى خواس_ت برس_د، چه خوردنيش و چ_ه نوشيدنيش و چ_ه لذائذ جنسيش و چ_ه لذائذى كه در دنيا به تصورش نمى رسي_د و در عقلش نمى گنجي_د و در آخ_رت عقلش ب_ه آن دست مى ياب_د و رسي_دن ب_ه اين ل_ذائ_ذ هم_ان بهشت است و بدبختى اش ب_ه ن_رسيدن به آن ها اس_ت، ك_ه هم_ان آتش است، هم چن_ان ك_ه خ_داى تع_الى ف_رم_وده:

«لَهُ__مْ م__ا يَش__اؤُنَ فيه__ا وَ لَ__دَيْن__ا مَ__زي__دٌ!» (35 / ق) (1)

1- الميزان ج :3 ص: 165 تا 168 .

(440) غذا و تغذيه انسان